Mallarını satmaq üçün şәhәrimizә gәlәn fermerlәr küçәlәrә nәsә bir canlılıq gәtirirlәr. Şәnbә günlәri bu, xüsusilә aydın duyulur. Onların әksәriyyәtinin uşaqları elә bizim mәktәblәrdә oxuyurlar.
Hetç Hatçinson da burda yaşayır. Onun şәhәrdәn üç mil aralıda yerlәşәn ferması kiçik olsa da, sәliqә-sahmanına görә ad çıxarıb. Hetçin çox da böyük olmayan taxta evi hәmişә rәnglәnmiş, meyvә ağacları ağardılmış olur. Tarlası isә, haçan baxsan öz sәliqәsiylә göz oxşayır.
Hetçin yaşı yetmişi haxlayıb. O, vaxtından xeyli gec evlәnmişdi. Vәtәndaş müharibәsindәn evә ağır yaralı kimi qayıdan atası davadan sonra xeyli yaşasa da, iş qabiliyyәtini itirmişdi vә nә qәdәr ki, atası sağ idi, ailәnin yeganә övladı olan Hetç tәsәrrüfat işlәrindә onu әvәz etmәli olmuşdu.
Yaşı әlliyә çatanda Hetç özündәn on yaş kiçik bir mәktәb müәllimәsi ilә ailә qurmuş vә bir oğulları olmuşdu. Müәllimә dә Hetç kimi bәstәboy idi. Evlәnәndәn sonra onlar torpağa daha bәrk bağlanmışdılar. Bu bağlılığı yalnız adamların gündәlik geydiklәri paltara bağlılığı ilә müqayisә etmәk olardı. Ümumiyyәtlә, mәn ailә hәyatında yarıyan, xoşbәxt olan adamlarda bir cәhәti müşahidә etmişәm: onlar getdikcә bir-birinә oxşayır, az qala eyni cür düşünürlәr.
Uil Hatçinson xırda, lakin heyrәt edilәcәk dәrәcәdә güclü uşaq idi. O, bizim mәktәbdә oxuyur, beysbol komandamızda çıxış edirdi. Şәn, zarafatcıl, hәm dә zirәk olduğundan hamının xoşuna gәlirdi. Xüsusi qabiliyyәtә malik Uil hәlә yeniyetmә çağlarından mәzәli şәkillәr çәkirdi.
Onun çәkdiyi balıq, donuz, inәk şәkillәri gündә-günaşırı gördüyümüz adamlara yamanca oxşayırdı. Mәn o şәkillәri görmәzdәn qabaq adamların inәyә, ata, donuza, balığa bu qәdәr oxşadıqlarını qәtiyyәn hiss etmәmişdim.
Mәktәbi bitirәndәn sonra Uil Çikaqoya gedib rәssamlıq institutuna girdi. Çikaqoda onun xalası yaşayırdı. Bizim yerlimiz Hel Ueymen dә orda olurdu – o, Çikaqoya Uildәn iki il qabaq getmişdi vә universiteti bitirib tәzәdәn doğma şәhәrimizә qayıtdı, mәktәb direktoru vәzifәsindә işlәmәyә başladı.
Əvvәllәr Hellә Uil elә dә yaxın deyildilәr, çünki Hel Uildәn bir neçә yaş böyük idi. Amma Çikaqoda tapışıb dostlaşmışdılar; kinoya, teatra birgә gedirmişlәr. Sonralar Hel mәnә danışırdı ki, tez bir zamanda Uil Çikaqoda hamının sevimlisinә çevrilib. O, gözәl oğlan idi vә institut qızlarının çox xoşuna gәlirmiş.
Hel danışırdı ki, onu az qala hәr axşam bir yerә qonaq çağırırdılar. Öz mәzәli rәsmlәrini isә Uil tez bir zamanda satıb әmәlli-başlı qazanmağa başlamışdı. Rәsmlәr reklamın әsl malı olduğundan ona yaxşıca qazanc gәtirirdi vә Uil hәa evә dә pul göndәrә bilirdi.
Doğma şәhәrә qayıdandan sonra Hel Uilin valideynlәrinә baş çәkmәk üçün tez-tez fermaya gedirdi. Hel ora istәdiyi vaxt gedirdi: gündüz dә, axşam da, piyada da, maşınla da.
Söhbәt isә hәmişә Uildәn olurdu. Qocaların öz övladlarına dәrin sevgisi Heli heyrәtә gәtirirdi; onlar bütün günü Uildәn danışmağa hazırdılar. Şәhәr camaatıyla, hәa qonşularla da çox az ünsiyyәt saxlayan bu adamlar obaşdan gecә yarıya kimi, bәzәn hәa aylı gecәlәrdә dә yorulmaq bilmәdәn işlәyirdilәr. Hel deyirdi ki, axşam yemәyindәn sonra әksәr vaxt onlar tәzәdәn tarlaya yollanır vә işlәrinә davam edirdilәr.
Hel fermada görünmәyә macal tapmamış, ikisi dә işi yarımçıq qoyub ona sarı tәlәsirdi. Qoca qabaqda gedirdi, qarı da arxasınca yüyürürdü. Onlarda hәmişә tәzә kağız olurdu; Uil hәr hәftә evә mәktub yazırdı.
– Biz yenә mәktub almışıq, mister Ueymen! – Hetç әlini yellәyә-yellәyә elә uzaqdanca qışqırır, nәfәsi tәngiyәn qarı da onun ardınca eyni sözlәri tәkrarlayırdı: – Mister Ueymen, biz yenә mәktub almışıq! Sonra onlar mәktubu gәtirib ucadan oxuyurdular.
Uilin mәktublarının tayı-bәrabәri yoxmuş. Hel deyirdi ki, Uil kağızda şәkil çәkmәyә dә tәnbәllik etmirdi. Şәkillәri öz gündәlik hәyatından, gördüyü adamlardan çәkirmiş, ömründә şәhәr görmәyәn qocaları isә hәr şey maraqlandırır, hәr şey heyrәtlәndirirdi. Onlar Helin üstünә düşüb şәkillәrin mәnasını aydınlaşdırmasını tәlәb edir, Uilin yaşayışı barәdә әn xırda şeylәri belә öyrәnmәk istәklәrilә eynәn balaca uşağı xatırladırdılar. Hәr mәktubda Uil qocaları şәhәrә dәvәt etsә dә, Hetç deyirdi: – Yox, biz ora gedәn deyilik. Bәyәm biz işi buraxıb bir yana gedә bilәrik? Hetç ömründә fermadan qırağa çıxmamışdı; ferma isә qayğı tәlәb edәn işdir: gәrәk hәmişә bir әlin üstündә olsun.
– Bәs inәyi kim sağacaq? – o soruşurdu.
Özündәn vә qarısından başqa inәklәrә kiminsә әli dәyә bilәcәyini Hetç heç ağlına da gәtirmәzdi. Nә qәdәr ki, canı sağdı, razı olmazdı ki, tәsәrrüfata özgәsi nәzarәt etsin.
Onlar öz fermalarını çılğın bir qısqanclıqla sevirdilәr.
– Bunu izah elәmәk çox çәtin mәsәlәdir, – Hel köks ötürüb susdu, ancaq mәn hiss elәdim ki, o özü qocaları yaxşı duyur vә çox yaxşı başa düşürmüş.
Bir yaz gecәsi Hel mәnim yanıma ağır bir xәbәrlә gәldi: Uil Hatçinson ölüb! Teleqram Hetç Hatçinsona göndәrilsә dә, gecәlәr dәmir yolunda növbә çәkәn teleqrafçı onu gәtirib Helә vermişdi.
Sonradan mәlum oldu ki, hәmin axşam Uil qonaqlıqda imiş, qayıdanbaş isә maşını aşırmışdı; güman ki, qonaqlar kefli imişlәr. Hel xahiş elәdi ki, onunla gedim. Mәn öz maşınımı tәklif elәdim, ancaq Hel razılaşmadı, piyada getmәyi mәslәhәt gördü. Heç şübhәsiz ki, vaxtı uzatmaq istәyirdi.
Nә isә, yola düzәldik. İlıq bir yaz gecәsiydi. Mәn o gecәnin hәr anını xatırlayıram: tәzәcә yaşıllaşan ağacları da, üstündәn adladığımız çayları da. Ay işığına qәrq olmuş sular elә bil canlı idi. Biz ağır düşüncәlәr içindә addımlayırdıq.
Nәhayәt, fermaya çatdıq. Mәn yolda durdum, Hel qapıya sarı yönәldi. Qulağıma uzaqdan it ulaşması vә ağlayan uşaq sәsi gәldi. Hel evin qarşısında on dәqiqәyәcәn dayandı.
Sonra qapını döymәyә başladı. Yumruğunun sәsi mәnә çox dәhşәtli gәlirdi, elә bil top guruldayırdı.
Hetç qapını açdı vә mәn Helin hәr şeyi qocaya necә söylәdiyini eşitdim. Mәnә hamısı aydın idi. Gәldiyimiz yol uzunu Hel hәr sözü bircә-bircә düşünmüşdü. Düşünmüşdü ki, qocaları bu xәbәrә necә hazırlasın. Ancaq qapı açılanda hәr şeyi unutmuş vә hәr şeyi birdәn, özü dә qocanın dik üzünә söylәmişdi. Vәssalam.
Hetç dinmәdi, bircә söz dә demәdi. Onun әynindә uzun gecәköynәyi vardı. Qapı açıq idi. Kandara ay işığı düşmüşdü. Sonra qapı bәrkdәn çırpıldı vә Hel bu üzdә qaldı. Bir qәdәr elәcә durub sonra mәnim yanıma qayıtdı.
– Be-lә!..
– Be-lә!..
Biz qaranlıqda dayanıb qulaq kәsilmişdik. Evdәn heç bir sәs-sәmir eşidilmirdi. On dәqiqә, bәlkә dә, yarım saat keçdi. Biz kirimişcә dayanıb dinlәyirdik. Elәcә boylanaboylana, nә edәcәyimizi bilmәdәn durub qalmışdıq. Gedә dә bilmirdik.
– Ağır dәrddir! – Hel pıçıldadı.
Mәn onu anladım: qocalar Uilin ölümü barәdә ömür– billah düşünmәmişdilәr. Xeyli vaxt keçәndәn sonra birdәn Hel dirsәyimә toxundu: – Bir bax! Evdәn ağa bürünmüş iki fiqur çıxıb anbara doğru getdi.
Biz sonradan bildik ki, Hetç hәmin gün axşamacan torpağı şumlayıbmış. Az keçmiş onlar anbardan çıxıb, tarlaya tәrәf üz qoydular. Biz hәyәtdәn adlayıb anbarın kölgәsindә gizlәndik.
Onlar hәr ikisi ağ gecәköynәyindә idilәr: qocanın әlindә toxumsәpәn vardı, qarı isә çuval götürmüşdü. Vә yeganә oğullarının ölüm xәbәrini alan bu adamlar indi ay işığında qarğıdalı әkirdilәr.
Bu elә dәhşәtli bir mәnzәrә idi ki, qorxudan tüklәrim biz-biz olmuşdu. Sәpini qurtarandan sonra onlar gәlib bir az çәpәrin qırağında oturdular, ayaqlarının dincini aldılar.
Hәr şey sukut içindә baş verirdi.
Mәn ömründә ilk dәfәydi hansısa hәqiqәti dәrk etdim.
Ancaq çәtin ki, anladığım o hәqiqәtin nәdәn ibarәt olduğunu izah edә bilim. Bu, adamların torpağa canla-qanla bağlılığına aid bir şeydir. Mәn torpaqla bağlı sәssiz bir qışqırıq eşidirdim – torpağa toxum sәpәn qocaların sәssizcә harayını. O gecә hәyat tәzәdәn göyәrsin deyә, qocalar toxum әvәzinә sanki torpağa ölüm atır, ölüm basdırırdılar. Şübhәsiz ki, torpaqdan nәsә umurdular. Ancaq bunun nә xeyri vardı? Onlar tarlanın ömrünü öz ölmüş oğullarının ömrü ilә bağlamaqda nәyә çalışırdılar – sözlә izah etmәk çәtindir.
Mәn yalnız onu bilirәm ki, biz dözә bildiyimiz qәdәr dayanıb, sonra sakitcә çıxıb getdik. Ancaq yәqin ki, qocalar o gecә torpaqdan gözlәdiklәri şeyi almışdılar: çünki Hel ertәsi gün, meyiti necә gәtirmәk barәdә qocalarla mәslәhәtlәşmәkdәn ötrü fermaya gәlәndә onlar hәr ikisi heyrәt edilәcәk dәrәcәdә sakit vә hәyәcansız görünürdülәr.
Hel belә düşünürdü ki, onlar yaşamaları üçün zәruri olan, çox zәruri olan nәsә bir şey tapmışdılar.
– Onlara ferma, bir dә hәmişә oxumaları üçün Uilin mәktubları qaldı, – deyә Hel köks ötürdü.
