Deyilənə görə onun 11 təxəllüsü olub. Marks və Engelsin arxivində onun “işğalçı hökmdar” olduğu, 14 dövləti zəbt etdiyi barədə qeyd var. İngilis filosofu Frensis Bekon onu “İran şahı” adlandırmışdı.
Amma o, tarixdə yalnız bir adla qaldı. Şah İsmayıl Xətai adıyla. O, 14 dövləti zəbt etməsəydi, onun torpaqları işğal olunacaqdı. Tarixi şərait bunu diktə edirdi: əzməsəydi, əziləcəkdi. Həm də bu “işğalçı hökmdar”ın kim olduğu, nələr etdiyi, tarixdə nə kimi rol oynadığı da gərək nəzərdən qaçmasın. Şərqdə Çingiz, Batı, Teymur geniş işğalçılıqları ilə tanınmamışdılar? Amma hər biri böyük dövlət yaratmışdı.
Rusiyada işğalçı hökmdarların adı bu gün böyük qürur hissiylə çəkilir. İvan Qroznı Qazan və Həştərxan xanlıqlarını, Sibirin bir çox torpaqlarını tutmamışdımı? I Pyotr azmı yerləri işğal etmişdi? I Aleksandr Gürcüstanı, Azərbaycanı, Finlandiyanı, Bessarabiyanı, Varşava hersoqluğunu tutdu.
İndi yunanlar İsgəndərlə, italyanlar Sezarla, monqollar Çingizlə, özbəklər Teymurla, fransızlar Napoleonla öyünmürlərmi? Onların törətdikləri qırğınların miqyası Şah İsmayılın etdiklərindən qat-qat artıq olub.
Bekon nədənsə səhvə yol vermişdi. Şah İsmayıl İran şahı deyildi, Səfəvi hökmdarıydı.
***
Bəzi mənbələrdə İrəvan şəhərinin adını orta əsrlərdə yaşamış Rəvanqulu xanın adıyla əlaqələndirirlər. 1509-1510-cu illərdə Şah İsmayıl öz vəziri Rəvanqulu xana həmin yerdə qala tikməyi tapşırır. Rəvanqulu xan burada 7 il ərzində bir qala tikdirir və qalaya Rəvan adı verir. Bu qala Zəngin çayının sahilində yerləşirdi. Rəvanın sonradan İrəvana çevrilməsi də maraq doğurur. İndinin özündə də bizdə bəzi adların əvvəlinə i hərfini artırırlar, yəni düzgün tələffüz edilməyən bəzi adlar istər-istəməz i hərfini qəbul etməli olur. Məsələn, Rza- İrza, Rəşid –İrəşid və s. Bu ad XX əsrin ortalarına kimi İrəvan kimi işlənirdi. Yalnız 1936-cı ildə Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı ilə İrəvanın adı dəyişdirilərək Yerevanla əvəz olunub.
Bütün bu faktlara əsaslanıb deyə bilərik ki, İrəvan şəhərinin bünövrəsi 1510-cu ildə Şah İsmayıl tərəfindən qoyulub və onun vəzirinin adını daşıyır.
***
Şah İsmayıl haqda ilk dəfə 22 yaşımda yazı yazmışam. Hacı Soltan Əlizadənin tarixi mənbələrlə zəngin olan “Xətaişünaslığa hədiyyə” kitabına ön söz yazanda vur-tut 23 yaşım vardı. Fərman Kərimzadənin “Xudafərin körpüsü” romanını isə orta məktəb illərində oxumuşdum.
***
15 yaşında onu hakimiyyətə aparan yolun sonunda ölümcül və rüsvayçı məğlubiyyət dayanırdı. 14 zəfərə imza atdı, amma səhvlərinin miqyası bu qələbələrdən qat-qat geniş idi… Bu səhvlər haqda danışacağıq. Amma bir məqama diqqəti çəkmək istəyirəm. Azərbaycan tamaşaçılarının əksəriyyəti “Möhtəşəm yüzyıl” serialını izləyib. Xatırlayırsınızsa, filmin serialarından birində Şah İsmayıl təhqir olunmuşdu. Saray toplantılarından birində Şah İsmayıl yaltaq kimi qələmə verilirdi. Guya Şah İsmayıl Sultan Səlimə yaltaqlıqla dolu məktub yazıb.
Halbuki İskəndər Palanın “Şah və Sultan” romanında Şah İsmayılın Sultan Səlimə yazdığı məktubların kifayət qədər sərt, hətta bəzi hallarda təhqiramiz tonda yazıldığı qeyd olunur və həmin məktublardan nümunələr verilir. Romanı oxuyanlar yəqin ki, həmin yazışmalarla tanışdır. XVI əsrin diplomatik yazı tərzində yazılmış bu məktublar geniş araşdırma mövzusu ola bilər.
Bu məktublarda Sultan Səlim sünniliyi, Şah İsmayıl isə şiəliyi kəskin müdafiə və təbliğ edirdilər. Beləliklə, daim islam birliyinə qarşı çıxan xristian hökmdarların dəyirmanına su tökür, özləri də hiss etmədən bir-birlərini zəiflədirdilər.
Serialda Şah İsmayıl şah kimi deyil, əmir kimi təqdim olunur. İraqın yarısı, Türkiyənin bir hissəsi, Ermənistan və Dərbəndə kimi bütün ərazilər onun hakimiyyəti altında idi. Bu qədər əraziyə sahib olan bir şəxs əmir ola bilərdimi? İsgəndər Palanın romanında da Şah İsmayıl qəddar, qaniçən, öz anasını öldürtdürən, sünniləri qaynar yağ qazanına atan bir müstəbid kimi təsvir olunur. Şah İsmayılın məhz bu səhvindən indi də özünə qarşı istifadə olunur.
Şah İsmayılın ana babası Uzun Həsənin hakimiyyəti dövründə sünnilik geniş yayılmışdı, bu məzhəb rəsmən qəbul olunmuşdu. Ancaq şiələr sıxışdırılmırdı. Əksinə, Uzun Həsən hər iki məzhəbə qulluq edənləri birləşdirməyə çalışırdı. O, öz qızı Martanı şiəliyi təbliğ edən Səfəvilərin başçısı Şeyx Heydərə vermişdi. Şərqdə Aləmşahbəyim kimi tanınan bu qadın Şah İsmayılın anası idi. Məhz bu qadın dəfələrlə sarayda oğlunun sünnilərə qarşı genosidinə qarşı çıxmışdı və onu bu dəhşətli fikirdən daşındırmağa çalışmışdı. Amma Şah İsmayıl şiə təriqətinin bərqərar olması naminə anasını da qurban vermişdi… Buna və digər səhvlərinə görə tarix Şah İsmayılı heç vaxt bağışlamayacaq…
İslam dünyasını bir məzhəbdə birləşdirmək istəyi onun ən dəhşətli səhvi idi.
Amma İsmayıl məşhur rəssam Kəmaləddin Behzadı sarayda kitabxana rəisi təyin etmişdi, Həbibiyə məliküşşüəra (şairlər başçısı) rütbəsi vermişdi. Bütün istedadlı insanları-şair, sənətkar, alim, rəssam və nəqqaşları saray ətrafında toplayıb onlara qayğı göstərmişdi.
Həsən bəy Rumlu “Əhsənüt-təvarix” əsərində Şah İsmayılın ova çıxması haqda belə yazır: “Hər kəs şir sorağı gətirsə, ona yəhərli at bağışlayardı. Pələng sorağı gətirənə yəhərsiz at. Təklikdə gedib şir və pələng ovlardı”. Eyni mənbədə Şah İsmayılın son dərəcə əliaçıq olduğu, xəzinəsinin də buna görə çox vaxt boş olduğu deyilir.
Bu fikirlərin nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu demək çətindir. Amma onun sinəsindəki söz xəzinəsi nə vaxtsa boş oldumu? Olmadı.
O, qılıncının bir zərbi ilə topun lüləsini yarıya bölmüşdü. Sultan Səlim ondan həmin qılıncı istəmişdi və Şah həmin qılıncı Sultana yollamışdı. Sultan demişdi ki, bu, o qılınc deyil. Şah isə tarixin yaddaşından silinməyəcək bir söz işlətmişdi: “Qılınc o qılıncdır, qol o qol deyil!” Sonra Sultan Səlimə məktublarından birində yazmışdı: “Məmləkət gəlinini o şəxs möhkəm quca bilər ki, sivrilmiş qılıncın dodağından öpə”.
O, həmin qılıncın dodağından öpdü, acısı şirinindən çox, möhnəti feyzindən artıq, ələmi nəşəsindən ziyadə bir ömür yaşadı…
Şah kimi də çox hünərlər göstərdi. Amma onun ən böyük hünəri oydu ki, ölməz sənət incilərini, zərif, aşiqanə qəzəllərini ana südü kimi saf, doğma Azərbaycan dilində yaratdı. Halbuki Şeybani xan da, Sultan Səlim də soykökü etibarilə türk olsalar da şeirlərini farsca yazdılar.
Xətai Şərqdə əsrlər boyu davam edən bu qeyri-sağlam ənənəni kökündən laxlatdı.
Şah kimi məğlubiyyətin acısını dadsa da, şair kimi qalib oldu. Çox xətalar etdi, hətta bağışlanmaz xətalar… Amma xidmətləri də az olmadı.
“Mənim yolumda qovğalar gərəkdi…” deyirdi şair Xətai. “Məmləkət gəlinini qucması” üçün onun yolunda çox qovğalar oldu. Amma son anda meydanı yaralı və məğlub görkəmdə tərk etdi… Çaldıran düzündə onun ulduzu söndü…
Amma Xətainin qələbəsi əbədidi.
2012