“ƏLİ və NİNO” ( Vlll — XV fəsillər)

Beydemir.ru saytı mühacir yazıçıların ən parlaq nümayəndələrindən olan Məhəmməd Əsəd bəyin Qurban Səid təxəllüsü ilə yazdığl’ «Əli və Nino» romanını hissələrlə diqqətinizə təqdim edir. Roman haqlı olaraq dünya ədəbiyyatının incilərindən sayılır. Əsər demək olar ki, bütün qitələrdə dəfələrlə nəşr edilmişdir. Təkcə 1970-ci ildə ABŞ-da o beş dəfə çap olunmuş və uzun illər ölkənin bestsellerləri siyahısında yer almışdır. İndiyədək roman 18 dilə tərcümə olunmuş, 50-dən artıq ölkədə işıq üzü görmüşdür.

 

SƏKKİZİNCİ FƏSİL

— Söylə, Əli xan, dostlarımız kimdir? — qoçum soruşdu.

Biz Şuşadan sərt enişlə üzüaşağı düşdük. Sadə kəndçi balası olan qoçu müharibə və siyasətin bütün sahələrindən ən qəribə sualları tapmaqda yorulmaq bilmirdi. Bizdə adi insanların yalnız üç danışıq mövzusu var. Din, siyasət, alver. Müharibə bu sahələrin hamısına toxunur. Müharibədən nə qədər istəsən və haçan istəsən, yolda, evdə, qəhvəxanada mövzunu axıra çıxarmadan danışa bilərsən.

— Dostlarımız, qoçu, Yaponiyanın, Hindistanın kralları, İngiltərənin, Serbiyanın, Belqiyanın padşahları və Fransa Respublikasının prezidentidir.

Qoçu dodaqlarını narazılıqla bir-birinə sıxdı: — Fransa Respublikasının prezidenti mülki şəxsdir axı, o, necə döyüşə gedib müharibə apara bilər?

— Bilmirəm. Bəlkə öz generalını göndərəcək?

— Müharibəni gərək adam özü aparsın, onu başqasına tapşırmaq olmaz. Yoxsa fərli-başlı bir şey alınmaz.

O, qayğılı-qayğılı faytonçunun kürəyinə baxdı və sonra işdən başı çıxan adamlar kimi dedi:

— Çar axı boydan balaca və arıqdır? Kayzer Gilyom isə enlikürək və güclüdür. Çarın kürəyini o, elə birinci döyüşdə yerə vuracaq.

Bu gözəl insan əmin idi ki, müharibədə düşmən mo- narxlar at belinə qalxıb bir-birinə qarşı yeriyəcəklər və döyüşü bu yolla açacaqlar. Onu bu fikrindən döndərmək çətin idi.

— Gilyom çarı yenəndən sonra döyüşə gərək çareviç girsin. O, isə gənc və xəstədir. Ancaq Gilyomun altı güclü və sağlam oğlu var. Onun bədbinliyini dağıtmağa çalışdım.

— Gilyom yalnız sağ əli ilə döyüşə bilir. Sol əlini iflic vurub.

— Belə de, onda sol əlini yalnız atın yüyənini saxlamaq üçün istifadə edəcək. Döyüş sağ əllə aparılacaq.

Alnını düyünləyib birdən soruşdu:

— Doğrudur ki, kayzer Frans Yozefin yüz yaşı var?

— Dəqiq bilmirəm. Amma qocalığına qocadır.

 

— Dəhşətdir ki, — qoçu dilləndi. — Bu cür qoca kişi də ata minib qılıncını qından çıxarmalı olacaq.

— Çıxarmaya da bilər.

— Necə yəni?! Çıxarmalıdır. Onunla serb kralının arasında qan düşüb. Onlar indi qan düşmənləridir və Kayzer Frans Yozef öz vəliəhdinin tökülən qanının qisasını almalıdır. Əgər o, bizim kəndin kəndçilərindən biri olsaydı, bəlkə də qan pulunu sövdələşə bilərdi. Təqribən yüz inək və bir ev. Amma kayzer bağışlaya bilməz. Yoxsa bunu hamı edər, onda da qan qisası aradan götürülər və ölkə məhv olar.

Qoçu haqlı idi. Qan qisası dövlətsəl düzənin və gözəl adətlərin ən vacib özülüdür. Lap avropalılar bunun əleyhinə olsalar da. Doğrudur: yaşlı və müdrik kişilər tökülmüş qanı yüksək qan pulu hesabına bağışlamağı xahiş edirlərsə, özü də sidq ürəkdən edirlərsə, bu təqdirəlayiqdir. Ancaq qan qisasının əsası heç cür laxlamamalıdır. Yoxsa sonu necə qurtarar? Bəşəriyyət xalqlara yox, soylara bölünür. Soylar arasında Allah tərəfindən istənən və kişilərin törətmə gücündə təsbit olunan bir tarazlıq mövcuddur. Bu tarazlıq qəddar zorakılıqla, yəni qətllə pozularsa, onda Allahın iradəsi əleyhinə gedən soy da öz üzvündən birini itirməlidir. Belə olduqda tarazlıq yenidən bərpa olunur. Təbii ki, qan qisasının aparılmasında biraz yanlışlıq vardı, tez- tez hədəfə vurmurdular, yaxud da lazım olduğundan çox adam öldürürdülər. Onda da qisas dayanmaq bilmirdi. Onun qaydaları isə gözəl və aydın idi. Qoçum bunu əla dərk edirdi və razılıqla, başını tərpətdi: elədir, qan qisasını almaq üçün at belinə qalxan yüzyaşlı kayzer ağıllı və ədalətli bir insan idi.

— Əli xan, əgər kayzerlə kral qan davası edirlərsə, bunun digər monarxlara nə dəxli?

Cavabını mənim də bilmədiyim çox ağır bir sual idi.

— Qulaq as, — dedim . Bizim çarın allahı da serb kralının allahıdır. Buna görə də ona kömək edir. Kayzer Qilyom və digər düşmən monarxlar məncə kayzer Frans Yozeflə qohumdurlar. İngiltərənin kralı çarla qohumdur və beləliklə də, biri digərindən törəyir.

Cavab qoçumu heç cür təmin etmədi. Yəqin ki, Yapon kralının Allahı çarınkından tam fərqli idi və Fransada hökmranlıq edən müəmmalı mülki şəxs heç bir monarxla qohum ola bilməzdi. Bundan başqa, yəqin Fransada ümumiyyətlə Allah yox idi. Elə buna

 

görə də ölkəyə respublika deyirdilər. Bunların hamısı, elə mənim özümə də əməllicə qaranlıq idi. Yayğın cavablar verirdim və axırda özüm hücuma keçib belə bir sual verdim ki, mənim bu igid qoçum müharibəyə getmək fikrində deyil ki?! O, xəyallar içində yaraqlarına baxdı.

— Əlbəttə, — cavab verdi, — təbii ki, gedəcəm.

— Yoxsa bilmirsən ki, getməli deyilsən? Biz müsəlmanlar müharibə mükəlləfiyyƏtindən azadıq.

— Elədir, amma yenə də istəyirəm. — Bu dar düşüncəli oğlan birdən-birə dil açmışdı. — Müharibə gözəl şeydir. Bütün dünyanı gəzib dolaşacam. Qərbin küləyinin vıyıltısını eşidəcəm, yağıların gözündə göz yaşı görəcəm, atım, silahım olacaq və zəbt olunmuş kəndlərdən dostlarımla keçib gedəcəm. Geri dönəndə çoxlu pul gətirəcəm və hamı mənim qəhrəmanlığımı bayram edəcək. Həlak olaramsa, bu, xalis kişi ölümü olacaq. Onda hamı haqqımda xoş söz- lər danışacaq, oğluma və ya atama yüksək hörmət göstərəcəklər. Yox, müharibə gözəl şeydir, fərqi yoxdur, kimə qarşı. Kişi ömründə gərək bir dəfə müharibəyə getsin.

— Uzun-uzadı və şövqlə danışdı. Düşmənlərinə vuracağı ağır yaraları saydı. Müharibə qənimətini artıq gözləri önündə gördü, oyanmış döyüş həvəsindən həmin gözlər par- par parıldadı və buğdayı sifəti ilahi kitab olan «Şahnamə»- nin qədim cəngavərinin çöhrəsinə bənzəyirdi.

— Ona paxıllığım tutdu. Çünki o, neylədiyini dəqiq bilən sadə bir insan idi. Halbuki mən xəyalpərvər, qətiyyətsiz şəkildə uzaqlara baxırdım. Uzun müddət çar gimnaziyasında oxumuşdum. Rusların xəyalpərvər düşüncə tərzi mənə sirayət etmişdi.

— Vağzala gəldik. Vağzalın binası Gürcüstandan olan qadınlar, uşaqlar, qocalar, kəndlilər və Zaqataladan olan köçərilərlə dolu idi. Anlamaq olmurdu ki, onlar haraya və niyə getmək istəyir. Deyəsən, bunu heç özləri də bilmirdi. Şumluqdakı kəsəklər kimi yerə uzanıb qalmışdılar, yaxud da gələn qatarlara doğru cumurdular, fərqi yoxdur, onların hansı istiqamətə getməsindən asılı olmayaraq. Başında qoyun dərisindən yoluqlanmış papaq olan və gözləri sulanan yaşlı bir kişi gözləmə zalının qapısı ağzında oturub hıçqırırdı. O, İran sərhədindəki Lənkərandan idi. Elə hey deyirdi ki, evi dağılıb və uşaqları həlak olub. Ona dedim ki, İran bizə qarşı müharibə aparmır. Gözünü ümidsizliklə qabağa zilləyib dedi:

 

— Yox, ağam. İranın qılıncı çoxdandır pas atıb. O, indi təzədən ovxarlanır. Köçərilər bizə hücum çəkəcək, şahsevənlər evimizi viran qoyacaq. Qızlarımız qul, oğlanlarımız isə əyləncə gədələri olacaqlar.

Xeyli və mənasız-mənasız fəryad etdi. Qoçum insanları bir- birindən aralayıb bizə yol açdı. Güc-bəla perrona çatdıq. Lokomotiv bəşəri daşqından öncəki əjdahanın küt ağzına bənzəyirdi. Qapqara və hirslə o, çölümüzün sarı çöhrəsini doğrayırdı. Vaqona minib kupenin qapısını bağladıq. Konduktora verdiyimiz çaypulu rahatlığımıza təmin yaratdı. Qoçu divanın qırmızı məxmər örtüyünün üstündə bardaş qurdu ki, həmin örtüyə də bir-birinin qoynuna girmiş üç qızılı hərf toxunmuşdu: Z.D.Y. Zaqafqaziya dəmir yolunun inisialları, rus kolonial siyasətinin vüqarı.

Qatar hərəkətə gəldi. Bayırdakı sapsarı qum xülyalı bir sakitlikdə uzanıb gedirdi. Xırda çılpaq təpələr narın yumru dəniz qumunda bərq vururdu. Pəncərəni açıb çölə baxdım. Gözəgörünməz uzaq dənizlərdən qaynar qum təpələrinin üstü ilə sərin bir külək əsirdi. Küləyin solğunlaşdırdığı qayalar qırmızımtıl rəngə çalırdı. Tək-tük ot-əncər alçaq daşların ətrafına ilan kimi dolanırdı. Qumla bir karvan gedirdi. Yüzə yaxın dəvə, bəlkə daha çox, birhörgüclü, ikihörgüclü, xırda, iri, hamısı hürkək-hürkək qatara baxırdı. Hər heyvanın boğazından bir zınqırov asılmışdı ki, dəvələr də onların ahənginə uyğun olaraq öz pəndəm yerişlərini və başlarının ləngərli hərəkətini tənzimləyirdi. Heyvanlar vahid bir varlıq kimi köçəri simfoniyasının təqtində həmahəng şəkildə hərəkət edirdi… Bir büdrəyiş, yanlış bir addım və zınqırov səsi ahəngi pozurdu. Dəvə yanlış ahəngi hiss edir və ritm yenidən bərpa olunanadək narahat olur. Bu həmin əcayib varlığı, heyvan və quşun mələzini doğmuş səhranın nəşəsidir, füsunkar, cazibədar eyni zamanda da ikrahlı. Bütün səhra onun varlığında təsəlli tapır: onun genişliyi, nisgili, nəfəsi, yuxusu.

Boz və yeknəsəq yumşaq qum əbədiliyin simasına bənzəyirdi. Asiyanın ruhu xəyallara dalaraq bu əbədiliklə gəzişirdi. Qatar yolunu düz getmirdi. Mən özümü orda hiss edirdim, dəvələrin, onları çəkib aparan insanların, qumun yanında. Niyə əlimi qaldırıb əyləci çəkmədim? Geriyə! İstəmirəm daha! Əbədi karvanın yeknəsəq zınqırov səslərində yad tonları eşidirəm.

 

Dağ silsiləsinin o üzündə olan bu dünyanın mənə nə aidiyyatı vardı? Onların müharibələrinin, şəhərlərinin, çarlarının, dərd- sərlərinin, sevinclərinin, təmizkarlıqlarınm və çirkinliklərinin? Biz başqa cür təmizik, başqa cürsuçluyuq, bizim ayrı bir ritmimiz var, ayrı simalarımız var. Qoy qatar qərbə doğru şütüsün. Mən ürəyim və ruhumla şərqə məxsusam.

Başımı pəncərədən çölə çıxartdım. Karvan arxada qalmışdı. Onun dalınca baxdım. Məni bir dinclik çulğadı. Ölkəmdə düşmən- zad yox idi. Cənubi Qafqazın steplərini heç kəs təhdid etmirdi. Qoy qoçum müharibəyə getsin. O, haqlıdır. Nə çar üçün, nə də Qərb üçün döyüşəcək. O özünün macəra həvəsinin muzdurudur, qan tökmək və düşmənlərini gözüyaşlı görmək istəyir. Hər bir asiyalı kimi. Mən də müharibəyə getmək istəyirəm. Bütün vücudum qanlı savaşın özgür havasının, böyük savaş meydanının axşam hənirinin həsrətini çəkir.

Savaş çox əzəmətli bir söz, kişisəl, güclü nizə sancımı kimi. Amma yenə də: mən burada qalmalıyam. Yağıların ölkəmizə, şəhərimizə, bir parça torpağımıza soxulacağı gün üçün. Qoy bu müharibəyə lovğalar getsin. Gələcək düşmənə sinə gərmək üçün ölkədə yetərincə insan qalmalıdır. Çünki mən bunu, tutqun da olsa, duyuram: müharibədə həmişə kim qalib gəlirsə, arxasınca təhlükəni dartıb gətirir, çarın bütün istilaçı yürüşlərindən böyük olan bir təhlü- kəni. Görünməz bir şəxs karvanın yüyənini əlinə alıb onu zorla yeni örüşlərə, yeni yollara yönəltmək istəyir. Bu yalnız qərblilərin yolları ola bilər, mənim getmək istəmədiyim yollar. Ona görə də evdə qalıram. Bu gözəgörünməz mənim dünyama daxil olarsa, qılınca əl atacam.

Yumşaq kresloya söykəndim. Hansısa bir fikri sonadək düşünmək gözəl imiş. Ola bilsin, insanlar desinlər ki, mən Ninonun qara gözlərindən ayrılmamaq üçün evdə qalıram. Ola bilsin. Bəlkə də haqlıdırlar. Çünki bu qara gözlər mənim üçün yurdun torpağı, vətənin öz oğlunu çağırma harayıdır ki, həmin oğulu da yad bir insan yad yollara sürükləmək istəyir. Vətənin qara gözlərini bu görünməz insandan qorumaq üçün mən burada qalıram.

Qoçuya baxdım. O, yatırdı və şövqlə, döyüşkəncəsinə xoruldayırdı.

 

DOQQUZUNCU FƏSİL

Şəhər Cənubi Qafqazın avqust günəşinin qaynadığında pəndəm- pəndəm və tənbəl-tənbəl uyuyurdu. Onun qədim girdə siması dəyişməz qalmışdı. Rusların çoxu yox olub getmişdi. Onlar çar və vətən üçün cəbhəyə yollanmışdılar. Polis alman və avstriyalılar axtarışında mənzilləri ələk-vələk edirdi. Neftin qiyməti qalxmışdı və böyük hasarın içindəki və çölündəki insanlar razı və xoşbəxt idi. Dö- yüş xəbərlərini yalnız çayxananın daimi müştəriləri oxuyurdu. Müharibə çox-çox uzaqlarda gedirdi, başqa bir planetdə. Tutulmuş, yaxud itirilmiş şəhərlərin adları yad-yabancı və uzaqlardan səslənirdi. Generalların şəkilləri jurnalların birinci səhifələrindən səmimiyyətlə və zəfərli boylanırdı. Mən Moskvaya instituta getmədim. Müharibə vaxtı vətəndən ayrılmaq istəmədim. Təhsil qaçmırdı ki. Buna görə də çoxları narazı qalmışdı. Bir də ona görə ki, cəbhədə deyildim. Amma evimizin damından şəhərin rəngbərəng burulğanına tamaşa edəndə bildim ki, çarın heç bir çağırışı məni doğma torpaqdan, doğma divarlardan ayıra bilməz.

Atam heyrətlə və qayğılı-qayğılı soruşdu:

— Doğrudan da müharibəyə getmək istəmirsən? Sən Əli xan Şirvanşir?

— Yox, ata, istəmirəm.

— Ata-babalarımızın çoxu döyüşdə həlak olub. Bu nəslimizin təbii ölümüdür.

— Bilirəm, ata. Mən də döyüşdə həlak olacam. Amma indi və özü də vətəndən bu qədər uzaqda yox.

— Şərəfsiz yaşamaqdansa, şərəflə ölmək yaxşıdır.

— Mən şərəfsiz yaşamıram. Mənim bu müharibədə öhdəliyim yoxdur.

— Atam mənə inamsızlıqla baxdı. Oğlu qorxaq idimi?

— Nəslimizin tarixini mənə yüzüncü kərə danışdı. Hələ Nadir Şahın rəhbərliyi altında Gümüşü Şirin səltənəti üçün beş Şirvanşir döyüşmüşdü. Onlardan dördü Hindistana yürüşdə həlak oldu. Yalnız biri zəngin qarətlə Dehlidən geri döndü. Malikanələr, əlvan saraylar aldı və qaşqabaqlı hökmdardan çox yaşadı. Sonra Şahruk Hüseyn xanla döyüşəndə həmin ulu babamız çılğın Qacar

 

Ağa Məhəmməd xanın tərəfinə keçdi. Səkkiz oğlu ilə birlikdə Zənddən, Xorasandan, Gürcüstandan keçdi. Bu oğullardan yalnız üçü sağ qaldı, bu böyük xacə hətta şah olanda da ona itaət göstərdi. Şah qətlə yetirilən gecə çadırları Şuşada Ağa Məhəmmədin düşərgəsində qurulmuşdu. Ağa Məhəmmədin həlim varisi Fətəlinin onlara Şirvanda, Mazandaranda, Gilanda və bütün Azərbaycanda bağışladığı mülk və vəzifələrin əvəzini Şirvanşirlər nəslinin doqquz üzvünün qanı ilə ödədilər. Qardaşlardan üçü Şirvanda şahlar şahının irsi vassalları kimi hökmranlıq etdi. Sonra ruslar gəldi. İbrahim xan Şirvanşir Bakını müdafiə etdi və onun Gəncə ətrafındakı igid ölümü Şirvanşir adına yeni bir şöhrət gətirdi. Yalnız Türkmənçay sazişindən sonra Şirvanşirlərin mülkləri, bayraqları və döyüş meydanları parçalandı. Tayfanın İrandakı üzvləri Məhəmməd Nəsrəddin şahın rəhbərliyi altında türkmənlərə və əfqanlara qarşı döyüşüb həlak oldular, rus təbəələri isə Krım müharibəsində, türklərə qarşı döyüşdə və yapon savaşında çar üçün öz qanlarını axıtdılar. Bunun müqabilində bizim mülklərimiz və ordenlərimiz var, oğulla- rımız gerundiumu gerundivumdan ayıra bilməsələr də, kamal attestatı imtahanı verirlər.

— Ölkəni müharibə alovu bürüyüb, — atam bildirdi, — sən isə, Əli xan Şirvanşir, qorxaqlıq xaosunun üstündə oturub çarın yumşaq qanunu arxasında gizlənirsən. Nəslimizin tarixi sənin qanına işləməyibsə, boş-boş sözlərin nə mənası? Ulularının igidliklərini sən ölü, saralmış, toz basmış kitab vərəqlərində yox, damarlarında, qəlbində oxumalısan.

Atam qəmə batıb susdu. Məndən zəhləsi gedirdi, çünki məni başa düşmürdü. Oğlu qorxaq idimi? Ölkədə müharibə başlamışdı, oğlu isə döyüşə can atmırdı, düşmən qanına susamamışdı, düşmənlərin gözündə göz yaşı görmək istəmirdi, bu oğul soyuna dönük çıxmışdı!

Yumşaq balınclara söykənərək xalçanın üstündə oturmuşdum və zarafatla dedim:

— Üç arzumu yerinə yetirməyə söz vermisən. Birincisi yayda olmuşdu. İndi ikinci arzum gəlir: qılıncımı haçan istəsəm, onda sivirəcəm. Düşünürəm ki, heç vaxt gec olmayacaq. Barış ərşə çəkilib, özü də uzun müddətə. Vətən mənim qılıncıma ehtiyac duyacaq.

— Yaxşı, — atam dedi.

 

Bundan sonra susdu, daha müharibədən söz salmadı, yalnız kənardan mənə təfərinclə baxdı. Oğlu bəlkə də soyundan dönməmişdi.

Təzə Pir məscidinin mollasıyla söhbət edirdim. O, məni o saat başa düşdü. Yellənən libasında ənbər qoxusu saça-saça evimizə gəldi. Atamla bir küncə çəkilib ona dedi ki, Quranın buyruğuna görə bu müharibə müsəlman üçün borc deyil. Sözlərini Peyğəmbərin kəlamları ilə bəzədi. Həmin vaxtdan etibarən evimizə əmin-amanlıq hakim kəsildi.

Ancaq yalnız evimizə. Savaş aludəçiliyi gənclərimizə sirayət etmişdi və bu işdən özünü saxlamaq üçün heç də hamı yetərincə ağıllı deyildi. Hərdən dostlarıma baş çəkirdim. Sonra Sisianaşvili alaqapısından keçib sağa Həşim küçəsinə dönürdüm, Müqəddəs Olqa küçəsindən keçib arxayın-arxayın qoca Zeynal ağanın evinə doğru gedirdim.

İlyas bəy hərbi olayların xəritəsi üzərinə əyilərək masa arxasında oturmuşdu. Onun yanında alnını düyünləyərək sir-sifətindən qorxu yağan Mehmet Haydar, məktəbin keyqulusu çöməlmişdi. Müharibə onu yerindən oynatmışdı. O, elm yurdunu qaçqınlığa xas birinci tərzdə tərk etmişdi və İlyas bəy kimi bircə arzu ilə alışıb yanırdı: ordu və flotun vəzifəsi çarı, vətəni xarici və daxili düşmənlərdən qorumaqdır.

Kitabı əlindən alıb onu sınağa çəkdim.

— Əziz Mehmet Haydar, xarici düşmən kimdir?

O, alnını düyünlədi, qıc olmuş adamlar kimi fikrə getdi, sonra partladı:

— Almanlar və avstriyalılar.

— Çəp getdi, əzizim, — məmnunluqla dillənib qürurla oxudum,

— müharibə niyyətilə sərhədlərimizi keçməklə hədələyən istənilən hərbi qurum xarici düşməndir. Sonra İlyasa dönüb soruşdum:

— Atəş sözü altında nə başa düşülür? İlyas bəy avtomat maşın kimi cavab vedi:

— Atəş kəlməsi altında güllənin barıtın köməyi ilə lülənin ağzından bayıra atılması başa düşülür.

Bu sorğu-sual oyunu xeyli çəkərdi. Heyrət bizi götürərdi ki, elmin bütün qanunlarına əsasən düşməni öldürmək necə çətindir və

 

bu sənət indiyə qədər ölkəmizdə necə diletantcasına təmrin edilib. Sonra hər ikisi — həm Mehmet Haydar, həm də İlyas bəy — gələcək döyüş yürüşlərinin sevinci ilə alışıb yanardılar. Tutulmuş şəhərlərin xarabalıqlarında sağ-salamat qalmış qadınların dənlənməsi burada həlledici rol oynayırdı. Hüdud bilməyən birsaatlıq xülyadan sonra hər ikisi qət edərdi ki, istənilən əsgər öz marşal ulduzunu çantasında daşıyır və mənə yuxarıdan aşağı baxardılar.

— Mən zabit olanda, — Mehmet Haydar deyərdi, — gərək küçədə mənə yol verəsən və mənə hörmət edəsən. Zira onda mən bu qaynayan qanımla sənin tənbəl cəmdəyini qoruyacam.

— Sən zabit olana qədər müharibə uduzular, almanlar da Moskvanı zəbt edər.

Hər iki gələcək qəhrəman bu peyğəmbərliyə heç də hirslənmədilər. Müharibəni kimin udacağının onlar üçün fərqi yox idi, elə mənim özümə də. Bizimlə cəbhə arasında dünyanın altıda biri dayanmışdı. Almanlar bu qədər yeri tuta bilməzdilər. Bir xristian monarxın yerinə bizə digər xristian monarxlar ağalıq edərdi. Vəssalam. Yox, İlyas bəy üçün müharibə bir macəra idi. Mehmet Haydar üçün isə öz təhsilini ləyaqətlə başa vurmaq və özünü doğal kişi peşəsinə həsr etmək üçün göydəndüşmə bir məqam idi. Yəqin ki, onların hər ikisi yaxşı cəbhə zabiti olardı. Xalqımızın jgidlikdə əyər- əskiyi yox idi. Amma nə üçün? Bu sualı nə İlyas bəy, nə də Mehmet Haydar özlərinə verirdi və mənim bütün xəbərdarlıqlarım mənasız görünürdü, çünki onların hər ikisində Şərqin qan təşnəsi oyanmışdı.

Mən əməlli-başlı dəyərsizləşəndən sonra Zeynal ağanın evini tərk etdim. Şəhərin erməni məhəlləsinin qat-qarışığından keçib sahii bağına çatdım. Qurğuşun rəngli, duzlu Xəzər dənizi qranit ləpədöyəni yalayırdı. Limanda top yüklənmiş bir gəmi dayanmışdı. Oturacaqlardan birinə əyləşib dalğalarla çarpışan yerli, kiçik yelkənli qayıqlara tamaşa etdim. Belə bir qayıqda asanlıqla və rahatca İrana, Astara limanına, şahın böyük, yaşıl məmləkətinə açılan darvazaya, uçulub-dağılmış əmin-amanlı yuvaya yollanardım. Orda klassik şairlərin həsrətli sevgi fəryadları, cəngavər Rüstəmin qəhrəmanlıqlarının, Tehran ətrafındakı sarayların ətir saçan qızılgül bağlarının xatirələri uyuyurdu.

Sahildə bir neçə kərə var-gəl etdim. Ninoya öz evlərində baş çəkməyə hələ də alışmamışdım. Bu, gözəl adətlərimizin bütün anlayışlarına zidd idi. Ölkədə müharibə olduğuna görə qoca Kipiani buna göz yummağı bacarırdı. Nəhayət, nəfəsimi dərib dördqapılı

 

evin pilləkənləri ilə yuxarı qalxdım. İkinci qatda üstündə «Knyaz Kipiani» yazılmış tunc bir lövhə asılmışdı.

Ağ önlüklü qaravaş qapını açıb təzim etdi. Gözəl Şərq adəti qonağa papağı başında saxlamağı buyursa da, mən papağımı ona verdim. Nələrin Avropaya aid olduğunu pis bilmirdim. Knyaz ailəsi salonda çay süfrəsinin arxasında əyləşmişdi.

Böyük bir otaq idi. İçindəki mebellərin üstünə ipəkdən qırmızı üzlük çəkilmişdi. Divarlar nə rənglənmişdi, nə də ordan xalılar asılmışdı, sadəcə olaraq kağız çəkilmişdi. Knyaz ailəsi gözəl süslü iri fincanlarda ingilis çayı içirdi. Masada şirniyyat və biskvit vardı və mən knyaginyanın şirniyyat, biskvit və lavendel suyu qoxuyan əlindən öpdüm. Knyaz əlimi sıxdı və Nino oğrun-oğrun çay fincanına baxıb barmağının üçünü mənə uzatdı.

Əyləşdim. Mənə çay gətirdilər.

— Siz hələlik müharibəyə getməməyi qərara almısınız, hə, — knyaz mərhəmətlə soruşdu.

— Bəli, knyaz, hələlik yox. Knyaginya əlindəki fincanı masaya qoydu.

— Sizin yerinizə olsaydım, hər hansı bir müharibəyə yardım komitəsinə üzv olardım. Heç olmazsa, mundiriniz olardı.

— Ola bilsin, knyaginya, yaxşı fikirdir.

— Mən də belə edəcəm, — knyaz dedi, — öz işimdə işim başımdan aşsa da, boş vaxtımı vətənə fəda etməliyəm.

— Tamamilə doğrudur, knyaz. Əfsus ki, mənim boş vaxtım, demək olar, yoxdur. Qorxuram, vətən məndən az xeyir götürsün. Knyaz əməllicə-başlıca heyrətləndi:

— Nə ilə məşğul olursunuz ki?

— Malikanələrimin idarəçiliyinə qoşulmuşam, knyaz.

Cümlə yerinə düşdü. Mən onu hansısa ingilis romanından götürmüşdüm. Kübar lordlardan biri heç nə ilə məşğul olmursa, özünü malikanələrinin idarəçiliyinə həsr edir. Knyaz valideynlərin gözündə xeyli ucaldım. Bir-iki xoşagəlimli cümlə və Nino axşamüstü mənimlə operaya getmək icazəsini aldı. Yenidən knyaginyanın yumşaq əlini öpüb baş əydim, hətta «r» səsini Peterburq şivəsində tələffüz etdim. Saat səkkizin yarısında bir də gələcəyimə söz verdim.

 

Nino məni qapıya qədər ötürdü və qulluqçu qız papağı verəndə Nino əməllicə-başlıca qızarıb başını aşağı saldı və qol-qabırğası sınmış füsunkar tatar dilində dedi:

— Həddən artıq sevinirəm ki, sən müharibəyə getməmisən. Doğrudan da sevinirəm. Amma de görüm, Əli, müharibədən doğurdanmı qorxursan? Kişilər axı davanı sevir. Mən sənin yaralarını da sevərdim.

Qızarmadım. Əlini ovcuma alıb sıxdım.

— Qorxmuram. Vaxt gələr, yaramı sarıyası olarsan. Amma o vaxta qədər, ürəyindən keçirsə, mənə qorxaq kimi baxa bilərsən.

Nino şaşqın-şaşqın mənə baxdı. Evə gedib köhnə kimya dərsliyini min yerə doğradım.

Sonra əsl İran çayı içib operada bir loja sifariş verdim.

 

ONUNCU FƏSİL

Gözləri qapamaq, əlləri qulağa tıxamaq və öz içinə qapılmaq.

Necə olan şeydi? O vaxt Tehranda?

Azman, mavi daş salon, girişdə Nəsrəddin Şahın həşəmətli adı. Ortada müqəddəs Hüseynin şəbihi üçün hazırlanmış dördkünc bir səhnə və adlı-sanlı kişilər — zalboyu oturaraq, ayaqüstə dayanaraq, uzanaraq — ehtizasa gəlmiş uşaqlar, şövq içində gənclər, ləyaqətli tamaşaçılar. Zal alatoranlıq içində. Səhnədə saqqallı mələklər gənc Hüseynə təsəlli verir. Üz-gözündən ağı yağan xəlifə Yezid bu mü- qəddəs gəncin başını gətirmək üçün öz süvarilərini səhraya yola salır. Xəncər cingiltisi mərsiyəyə ara verir. Əli, Fatimə və dünyanın ilk qadını Həvva səhnədə gəzişib dörd sətirlik rübailər oxuyurlar. Gəncin başı ağır, qızılı məcməyidə allahsız xəlifəyə uzadılır. Tamaşaçılar titrəşib ağlaşır. Molla insanların cərgəsi ilə yeriyib tamaşaçıların göz yaşlarını pambıqla kiçik bir şüşəyə yığır. Həmin göz yaşlarında hər cür ovsunlu güc var. Tamaşaçıların imanı nə qədər dərindirsə, şəbihin təsiri o qədər böyükdür. Taxta səhranı, sandıq xəlifənin zümrüdlə süslənmiş taxt-tacını, bir-iki ağac gövdəsi Cənnət Bağını və saqqallı bir kişi peyğəmbərin qızını təmsil edir.

İndi gözü açmaq, əlləri yana salmaq və yörəyə boylanmaq.

Sayı bilinməyən elektrik çıraqlarının qamaşdırıcı işığı. Qızıl suyuna çəkilmiş gips illahların çiynində dayanan lojalarda qırmızı məxmər. Daz başlar gecə vaxtı göy qübbəsinin ulduzları kimi tamaşaçılar zalında bərq vurur. Qadınların dümağ kürəkləri və açıq qolları. Tamaşaçıları səhnədən qaraniıq bir uçurum ayırır. Bu uçurumda əllərində musiqi aləti tutan hürkək görkəmli insanlar əyləşiblər. Pıçıltılı söhbətlərin, xışıldayan teatr proqramlarının, cingildəyən qadın mirvarilərinin və dəstəli gözlüklərin bir-birinə qarışan səs- küyü parketə çökmüşdür. Bakı Şəhər Operası — «Yevgeni Onegin»in başlamasınla bir neçə dəqiqə qalmış.

Nino yanımda əyləşmişdi. Uzunsov incə sifəti mənə doğru çevrilmişdi. Dodaqlarında nəmlik, gözlərində quruluq vardı. Az danışırdı- İşıqlar sönəndə qolumu çiyninə qoydum. Başını yana əydi

 

və deyəsən bütünlüklə Çaykovskinin musiqisinə qapılmışdı. Yevgeni Onegin sadə geyimdə səhnədə gəzişir və Tatyanaya ariya oxuyurdu.

Mən operanı tamaşadan ona görə üstün tuturam ki, orda cərəyan edən hadisələr mənə əvvəldən bəllidir və, teatrda olduğu kimi, səhnədə nələrin baş verməsini başa düşmək üçün özümü əziyyətə salmıram. Musiqi mənə az- az hallarda mane olur- Ən azı həddən artıq ucadan səslənirlər. Zal qaranlıqdır və mən gözlərimi yumanda yanımdakılar düşünüb elə başa düşürlər ki, ruhum simfoniyanın axınına qərq olub.

Bu dəfə gözlərimi yummamışdım. Ninonun azca qabağa əyilmiş incə profili arxasında parketin ilk sıralarını görürdüm. Üçüncü sıranın ortasında qoyungözlü və filosofalınlı kök bir kişi, oturmuşdu, köhnə dostum Nelik Naxararyan, Şuşanın ən zəndin ermənisi. Onun başı Ninonun sol gözüylə burnu arasında ariyanın təqti altında tərpənirdi.

— Bir bax, Naxararvandır, Ninonun qulağına pıçıldadım.

— Səhnəyə bax, barbar, — o da geri pıçıldadı, amma bununla belə, gpmbul erməniyə bir baxış atdı.

Bu tayı da yana boylanıb mehribanlıqla başını tərpətdi.

Fasilədə onunla Nino üçün şirniyyat aldığım bufetdə rastlaşdım. O lojamıza gəlib geninə-boluna, ağıllı-ağıllı və biraz dazlaşmış başıyla burda oturdu.

— Neçə yaşınız var, Melik Naxararyan, — soruşdum.

— Otuz, — cavab ve’di.

— Ninonu maraq götürdü. Otuz? Onda yəqin şəhərinizdə sizi çox görməyəcəyik.

— Necə, prinses ?

— Siz yaşda olanları cəbhəyə çağırıblar.

Kişi ucadan güldü, gözləri şşib qabağa çıxdı və yoğun qarnı silkələndi:

— Əfsuslar ki, prinses, məne müharibəyə getməyə icazə vermirlər. Həkim məndə yan boşluğunun sağalmaz emfizemini tapıb. Ona görə də davadan qalmışam.

Xəstəliyin adı ekzotik səsləndi və qarın ağrısını yada saldı. Nino gözlərini bərəltdi.

— Qorxulu xəstəlikdir? — Etinasızlıqla soruşdu.

 

— Baxar, kim necə qəbul edr, cavabdehlik hissinə malik olan istənilən həkimin köməyilə hər hansı bir xəstəlik qorxulu ola bilər.

Ninonu heyrət, eyni zamanca hirs götürdü.

Melik Naxararyan Qarabağın zəngin erməni nəslindən idi. Atası general olmuşdu. Özü isə ayı kimi güclü, sapsağlam və subay idi. Lojanı tərk edəndə ondan bizimlə şam etməsini xahiş etdim. Nəzakətlə minnətdarlıq bildirib dəvəti qəbul etdi. Pərdə qalxdı vəNinonun başı çiynimə söykəndi. Çaykovskinin məşhur vals sədası altında hətta gözlərini açıb mənə doğru baxdı və pıçıldadı:

— Onunla müqayisədə sən az qala qəhrəmansan. Ən azı sənin yan boşluğun sağlamdır.

— Ermənilərin şişirtməsi müsəlmanınkından çox olur, — Naxararyanın suçunu azaltmağa çalışdım.

Lenskinin igidsəl tenoru. Oneginin pistoletinin lüləsinin önünə keçib ssenariyə əsasər atəş açılanda da Ninonun başı mənim çiynimdə uyuyurdu.

Bu, yüngül, gözəl və tam bir qələbə idi ki, onu da qeyd etməyə dəyərdi. Naxararyan bizi operanın girəcəyində gözləyirdi. Şirvanşir evinin faytonu ilə müqayisədə həddən artıq nəcib və avropasayağı olan bir avtomobili vardı. Şəhərin küçələri ilə gimnaziyanın və liseyin yanından ötüb keçdik. Gecə vaxtı bu hər iki ev az qala səmimi bir görkəm kəsb edirdi. Şəhər klubunun mərmər pilləkənin qarşısında dayandıq. Bu o qədər də ağıllı fikir deyildi. Nino hələlik liseyə gedirdi. Amma ağalardan birinin adı Şirvanşir, digərininki Naxararyan idisə, prinses Kipiani müqəddəs Tamar liseyinin yasaqlarını rahatca poza bilərdi.

Biz klubun Qubernator bağının gecə qoynuna açılan gur işıqlı balkona doğru getdik. Mən ulduzları, zərif bərq vuran dənizi və Nargin adasının işıqlı qüllələrini gördüm.

Badələr cingildədi. Nino və Naxararyan şampan içdilər. Doğma şəhərimdə camaatın gözü qabağında alkoqol içməyə dünyada məni heç nə, hətta Ninonun gözləri də məcbur edə bilmədiyinə görə, həmişə olduğu kimi, portağal şirəsi içdim.Yeddibaşlı rəqs kapellası axır ki, fasilə verib bizə imkan yaratdıqda Naxararyan ciddi və qayğılı dilləndi:

 

— Budur, oturmuşuq burada, Qafqazın üç böyük xalqının nümayəndələri: gürcü qızı, müsəlman kişisi və erməni. Eyni səmanın altında doğularaq, eyni torpağın üstündə gəzərək, müxtəlif, amma bununla belə, vəhdətdə — Allahın xəlq etdiyi üç varlıq kimi. Eyni zamanda avropasal və asi- yasal, Qərb və Şərq tərəfindən qəbul edilərək və hər ikisinin yolunu gedərək.

— Mənə həmişə elə gəlirdi ki, — Nino dedi, — qafqazlıların başlıca əlaməti döyüşdür. İndi isə oturmuşam burada iki qafqazlının arasında, onların da heç biri döyüşmək istəmir.

Naxararyan dözümlə ona baxıb dedi:

— Hər ikisi döyüşmək istəyir, prinses, hər ikisi, amma bir- birinə qarşı yox. Bizi ruslardan sərt bir divar ayırır, bu divar Qafqaz sıra dağlarıdır. Ruslar qalib gələrsə, torpağımız tam ruslaşar. Kilsələrimizi, dilimizi, özümlülüyümüzü itirərik. Avropa ilə Asiya arasında mələzə çevrilərik, hər iki dünyanın arasında körpü olmaq əvəzinə. Yox, əzizim, çar üçün döyüşən Qafqaza qarşı döyüşür.

Müqəddəs Tamar liseyinin müdrikliyi Ninonun içində baş qaldırdı:

— Farslar və türklər ölkəmizi paran-parça etdilər. Şah Şərqi, Sultan da Qərbi viranə qoydu. Nə qədər gürcü qul qızları hərəmxanaya düşdü. Ruslar axı özləri axışıb gəlməyiblər. Onları biz çağırmışıq. 12-ci Georq öz tacından çarın xeyrinə könüllü imtina edib. «Gürcüstan dövlətini himayəmizə səltənətimizin onsuz da ucu- bucağı görünməyən ərazilərimizi genişləndirmək xatirdə götürmürük». Bu sözlər sizə tanış deyil?

Əlbəttə tanış idi. I Aleksandrın yüz il bundan öncə bizim üçün verdiyi manifestin közlərini məktəbdə səkkiz il dalbadal beynimizə döyəcləmişdilər. Tiflisin baş küçəsində bu sözlər tunc lövhəyə həkk olunmuşdu. «Gürcüstan dövlətini himayəmizə…»

Nino haqlı idi. Hərəmxanalar o vaxt qafqazlı əsir qadınlarla, Qafqaz şəhərinin küçələri isə xristian cəsədləriylə dolu idi. Təbii ki, mən Ninoya cavab verə bilərdim: «Mən müsəlmanam, sizlərsə xristiahsınız. Allah bizi sizə qarət üçün göndərib». Amma susdum və Naxararyanın cavabını gözlədim:

— Baxın prinses, — o, dilləndi, — siyasi düşünən hər kəs ədalətsizliyə, qeyri-obyektivliyə qarşı cəsarət göstərməlidir. Etiraf edirəm: ruslarla torpağımıza əmin-amanlıq gəldi. Amma bu dincliyi biz Qafqaz xalqları indi ruslarsız da qoruyub saxlaya bilərik. Ruslar

 

etiraf edirlər ki, onlar bizi bir- birimizə qarşı qorumalıdırlar. Ona görə də hər yanda rus alayları, rus məmurları və qubernatorları. Ancaq, prinsessa, özünüz hökm verin, Sizin məndən qorunmağa ehtiyacınız varmı, mən Əli xandan ^orunmalıyammı? Biz hamımız Ətək bulağın başında əlvan xalı üstündə dövrə vurub oturmamışdıqmı? Persiya daha düşmən deyil ki, Qafqaz xalqları ondan qorxsun. Düşmən şimalda oturub. Həmin düşmən də beynimizə yeridir ki, biz bir-birimizdən qorunmalı olan çocuqlarıq. Ancaq biz çoxdan çocuq deyilik.

— Ona görə də müharibəyə getmirsiniz? — Nino soruşdu. Naxararyan şampandan çox içmişdi.

— Təkcə ona görə yox, — dedi, — tənbələm və rahatlığı sevirəm. Mən erməni kilsələrinin varidatının müsadirəsini ruslara bağışlaya bilmərəm və bu klubun balkonu istehkamlardan çox-çox gözəldir. Nəslim yetərincə özünə şöhrət toplayıb. Mən bu şöhrətdən zövq alanam.

— Mən ayrı fikirdəyəm, — dedim, — zövq sahibi deyiləm və müharibəni sevirəm, ancaq bu müharibəni yox.

— Siz cavansınız, dostum, — deyib Naxararyan içdi.

O, xeyli və, təbii ki, çox ağıllı danışdı. Biz ayrılanda Nino az qala onun fikirlərinin doğruluğuna inanmışdı. Naxararyanın maşınında evə yollandıq.

— Bu gözəl şəhər, — o, yolda dedi, — Avropanın qapısıdır. Rusiya bu qədər geri qalmasaydı, biz artıq Avropa məmləkəti olardıq.

Mən coğrafiya dərsinin gözəl zamanlarını xatırlayıb məmnun- məmnun güldüm.

Gözəl axşam idi. Ayrılarkən Ninonun gözlərindən və əllərindən öpdüm və bu vaxt Naxararyan dənizə baxdı, sonra o, məni Sisianaşvili alaqapısına gətirdi. Avtomobil yolun gerisini getmədi. Barının arxasından Asiya başlayırdı.

— Nino ilə evlənəcəksiniz? — Soruşdu.

— İnşallah, Allah istəsə.

— Bəzi çətinliklərlə üzləşəcəksiniz, dostum, köməyə ehtiyac duysanız qulluğunuzda hazıram, istərdim ki, xalqımızın ilk nəsilləri qohumlaşsınlar. Biz gərək bir olaq.

Mən onun əlini ürəkdən sıxdım. Deyəsən, doğrudan da yaxşı erməni varmış. Bu tapıntı məni çaş-baş salmışdı.

 

Evə yorğun-arğın girdim. Nökər yerdə oturub oxuyurdu. Kitabına nəzər saldım. Quranın ərəbcə incə yazıları səhifələrin üstü ilə qıvrılıb gedirdi. Nökər ayağa durub salamlaşdı. İlahi kitabı əlimə alıb oxudum: «Ey iman gətirənlər, baxın, şərab, oyun, şəkil haramdır və şeytan əməlidir. Onlara yaxın durmayın, bəlkə onda sizə yaxşı oldu. Şeytan sizi Allah düşüncəsindən və namazdan döndərmək istəyir».

Quranın səhifələrindən şirintəhər ətir gəlirdi. Saralmış yuxa kağız xışıldayırdı. İki dəri üzün arasına salınmış «Allah» kəlamı ciddi və qorxuducu idi. Kitabı geri qaytarıb otağıma getdim. Enli alçaq divan yupyumşaq idi. Yaxşı şey görmək istərkən həmişə gözümü yumduğum kimi bu dəfə də gözümü qapadım. Gözlərimin önünə şampan, bal məclisində Yevgeni Onegin, Naxararyanın açıq qoyun gözləri, Ninonun nəcib dodaqları və şəhərimizi diz çökdürmək üçün dağ silsiləsindən axıb gələn düşmənlərin sürüsü canlandı.

Küçədən yeknəsəq bir nəğmə eşidildi. Bu Haşim idi, Vurğun. O, çox yaşlı idi və hansı sevginin həsrətini çəkdiyini bilmirdi. Ona şərəfli ərəb adı olan «Məcnun», sevgi xəstəsi deyirdilər. Gecələr o, boş küçələrdə gəzir, hardasa tinlərin birində yerə çöküb ağlayır və şəhərin ala-toranına qədər öz sevgisindən və iztirabından mahnı oxuyurdu.

Nəğmələrinin yeknəsəq səslənişi uyuducu təsir bağışlayırdı. Üzümü divara çevirib qaranlığa və xəyala qərq oldum. Həyat hələ də çox gözəldir.

 

ONBİRİNCİ FƏSİL

Dəyənəyin iki başı olur. Bir yuxarı başı, bir aşağı başı. Onu baş- ayaq çevirəndə yuxarı baş aşağıya, aşağı baş da yuxarıya düşür. Bu arada dəyənəkdə heç nə dəyişməyib.

Mən də beləyəm. Bir ay bundan öncəki kimiyəm, bir il bundan qabaq olduğum kimi. Müharibə həmin müharibədir, həmin generallar yenirlər, ya da yenilirlər. Amma bu yaxınlaradək mənə qorxaq deyənlər indi, mən onların yanından keçib gedəndə gözlərini yerə dikirlər; dostlar, qohumlar ağlıma tərif söyləyirlər, doğma atam isə məni heyranlıqla süzür.

Bu arada dəyənəkdə heç bir dəyişiklik olmayıb.

Günlərin birində şəhərdə belə bir xəbər dolaşdı. Böyük Osmanlı səltənətinin imperator həzrətləri V Mehmet Reşid kafirlər dünyasına savaş elan etməyi qərara alıb. Onun zəfərli qoşunları imanlıları Rusiyanın və İngiltərənin boyunduruğundan azad etmək üçün Şərqə və Qərbə yürüş ediblər. Müqəddəs savaş elan olunub və xəlifənin sarayının başı üstündə Peyğəmbərin yaşıl bayrağı dalğalanır.

Mən beləcə qəhrəmana çevrildim. Dostlarım gəlib uzaqgörənliyimi təriflədilər. Müharibəyə getməkdə tərəddüd edəndə haqlı imişəmmiş. Müsəlman olan kəs heç vaxt sultana qarşı döyüşməz. Türklər Bakıya gələcəklər və xalqımız türk xalqı ilə imanlıların vahid simasında birləşəcək.

Susub kirmişcə taleyimə boyun əydim. Ağıllı adamı təriflə danlaq qızışdırmamalıdır. Dostlarım xəritələri açdılar. Qızğınlıqla mübahisə etdilər ki, türklər Bakıya şəhərin hansı hissəsindən daxil olacaqlar. Mən mübahisəyə son qoyub dedim ki, türklər həmişə gəldikləri yerdən gələcəklər. Şəhərin Ermənikənd məhəlləsindən, ermənilərin məhəlləsindən. Dostlarım heyranlıqla məni süzüb ağlımı təriflədilər.

İnsanların ruhu bir gecənin içində dəyişdi. Heç bir müsəlman daha silaha cummadı. Zeynal ağa böyük pul bahasına özünün birdən- birə savaş yorğununa çevrilmiş oğlu İlyas bəyi Bakı qarnizonunda yerləşdirdi. Yazıq özünün zabitlik imtahanını türklərin müharibə elan etməsindən azca əvvəl vermişdi və, dünyanın möcüzəsinə bax, hətta

 

Meh- met Haydar da imtahandan keçə bilmişdi. İndi onların hər ikisi leytenant idi, qışlada oturub çarın bayrağı altında vuruşmamış mənə həsəd aparırdılar. Geriyə yolları bağlanmışdı. Heç kəs onları çara and içməyə məcbur etməmişdi. Bu andı onlar könüllü vermişdilər və andlarını pozsaydılar, onlardan ilk üz döndərən mən özüm olardım.

Mən uzun müddət susmuşdum. Fikirlərim aydın deyildi. Yalnız hərdən axşamlar evdən bayıra çıxıb kiçik qəsr məscidinə yollanırdım. Məscidin yanında qədim bir ev vardı. Məktəb yoldaşım Seyid Mustafa orda yaşayırdı. Axşam saatlarında mən ona baş çəkirdim.

Seyid Mustafa Peyğəmbərin törəməsi idi. Onun xırda qıyıq gözləri və çiçək çopurlu sifəti vardı. Adətən öz soyunun yaşıl başlığını taxırdı. Atası kiçik bir məscidin imamı, babası isə müqəddəs Məşhəddəki İmam Rzanın məqbərəsində tanınmış bir alim idi. Mustafa gündə beş kərə namaz qılırdı. Kafir xəlifə Yezidin adını tabaşirlə ayaqqabısının altına yazardı ki, hər gün imanın düşmənini ayaqlarıyla tapdalasın. Məhərrəm ayının müqəddəs aşura günündə o, sinəsindəki dərini qanı çıxanadək cırıq-cırıq edirdi. Nino buna asilik kimi baxırdı. Buna görə də ondan zəhləsi gedirdi. Mən isə onu baxışındakı aydınlığa görə sevirdim; zira başqalarından fərqli olaraq o, yaxşılığı və pisliyi, haqqı və na- haqqı bir-birindən ayıra bilirdi.

Seyid Mustafa məni müdriklərin çılğın təbəssümü ilə qarşıladı.

— Eşitmisən, Əli xan? Milionçu Yaquboğlu oniki yeşik şampan alıb ki, onu şəhərə girən ilk türk zabiti ilə boşaltsın. Şampan! Müsəlmanın müqəddəs savaşının şərəfinə şampan!

Çiynimi çəkdim.

— Niyə heyrətlənirsən ki, Seyid? İnsanlar ağıllarını itirib.

— Allahın kimə qəzəbi tutursa, onu yolundan azdırır, — Seyid acıqlı-acıqlı dedi. Sıçrayıb ayağa qalxdı və dodaqları səyridi. — Dünən səkkiz nəfər qaçıb aradan çıxıb ki, sultanın ordusunda xidmət eləsin. Səkkiz nəfər! Səndən soruşuram, xan, bu səkkiz adamın başında nələr dolaşır?

— Onların başı ac uzunqulağın qarnı kimi boşdur, — ehtiyatla cavab verdim.

Seyidin coşmuş hirsi sınır tanımırdı.

— Baxırsanmı, — səsini qaldırdı, — şiələr sünni xəlifə üçün döyüşür. Peyğəmbər nəvəsinin qanını Yezid tökməyibmi? Müaviyə həmd olunmuş Əlini qətlə yetirməyibmi? Peyğəmbərin irsi kimə

 

çatır? Xəlifəyə, yoxsa Qeybəçəkilmişə, Peyğəmbərin qanını damarlarında daşıyan İmam Əzzama- na? Şiə xalqı əsrlər boyu yas içindədir, əsrlər boyu bizimlə kafirlərdən betər dönüklər arasında qan tökülür. Həyya şiə, həyya sünnə və hər ikisinin arasında heç bir körpü yoxdur. Sultan Səlimin qırx min şiəni qılıncından keçirdiyi vaxtdan çox keçməyib. Bəs indi? Şiələr peyğəmbərin irsini oğurla- mış xəlifə üçün vuruşurlar. Hər şey unudulub, möminlərin qanı, imamların müsibəti. Burda, bizim şiə şəhərimizdə insanlar oturub həsrətlə gözləyirlər ki, sünni gəlib imanımızı darmadağın etsin. Türk nə istəyir?! Ənvər Urmiyaya qədər gedib çıxıb. İran parçalanır. İman tar-mar olur. Ya Əli, hardasan, alovlu qılıncınla özünü yetir, bu dönüklərin cavabını ver! Ya Əli, Ya Əli!…

Göz yaşları sifəti uzunu axdı. Əlini düyünləyib guppultu ilə sinəsinə çırpdı. Qorxu içində ona baxdım. Nəyin haqq, nəyin nahaqq olduğunu biləmmədim. Elədir, türklər sünni idi. Amma bununla belə, qəlbim Ənvərin şəhərimizə daxil olması ilə döyünürdü. Nə idi bu? Şəhidlərimizin qanı doğ- rudanmı əbəs yerə axmışdı?

— Seyid, — dedim, — türklər öz soyumuzdur. Onların dili bizim dilimizdir. Hər ikimizin damarında Turanın qanı axır. Bəlkə buna görə xəlifənin Ayparası altında asanca ölmək istəyirsən.

Seyid Mustafa gözlərini quruladı.

— Mənim damarlarımda peyğəmbərin qanı axır, — xeyli sərin və məğrur dilləndi. — Turanın qanı? Mənə elə gəlir, sən məktəbdə öyrəndiyinin bir hissəsini unutmusan. Altay dağlarına, yaxud biraz uzaqlara, Sibirin sınırlarına get: orda kimlər yaşayır? Özü özümüzdən, dili dilimizdən, qanı qanımızdan olan türklər. Allah onları yollarından azdırıb və onlar bütçü qalıblar, illahlara sitayiş edirlər! Su allahı Su- Tanrıya, göy allahı Teb-Tanrıya. Həmin yakutlar, yaxud altaylar güclü olub bizə qarşı döyüşsəydilər, biz şiələr bütçülərin qələbəsinə sevinməliydikmi, nə var-nə var, onların qanı bizim qanımızdandır?

— Neyləyək, Seyid? — Soruşdum. — İranın qılıncı pas atıb. Türklərə qarşı döyüşən də çara kömək etmiş olur. Peyğəmbərin adından biz indi çarın xaçını xəlifənin ayparasından qorumalıyıqmı? Neyləyək Seyid?

 

Mustafanın sir-sifəti deyilməz dərəcədə nisgilli idi. O, mənə baxdı və sanki gözlərində ölüb getməkdə olan əsrin bütün məyusluğu dilə gəlmişdi.

— Deyirsən, neyləyək, Əli xan? Mən özüm də bilmirəm. Seyid Mustafa abırlı adam idi.

Mən tutulub susdum. Seyidin otağındakı neft çırağı tüstülənirdi. Namaz xalısının rəngləri lampanın dar dairəsində işıqlanırdı. Xalı qatlanılıb səfərə götürülə bilən bağa bənzəyirdi. Xalqın günahını lənətləmək Seyid Mustafaya asan gəlirdi. O, yer üzündə sanki səfərdə idi. Aradan on il, iyirmi il ötəcək, Məşhəddə İmam Rzanın məqbərəsində o, İranın taleyini gizlində həll edən üləmalardan biri olacaq. İndinin özündə onun gözlərindən öz qocalığını bilən və onu təsdiq edən bir qoc?anm yorğunluğu yağırdı. O, haqq imandan bir qınnaq da qaçmayacaq, lap İran bununla yenidən böyük və qüdrətli qlacaqsa belə. Suçun bataqlığı ilə yersə! təmtərağın tovlantıeına yetişməkdənsə, məhv olmaq daha yaxşıdır. Ona görə də susur və çıxış yolunu bilmir. Haqq imanın astanasındakı bu tənha gözətçini buna görə sevirəm.

— Taleyimiz Allahın əlindədir, Seyid Mustafa, — yayğın dedim.

— Qoy Allah bizi doğru yola yönəltsin. Mən bugün səninlə başqa şeyi müzakirə etmək istəyirdim.

Seyid Mustafa hənalı dırnaqlarına baxdı. Kəhrəba təsbeh barmaqları arasında süründü. Gözlərini açdı və onun çiçəkdən çopur düşmüş sifəti yayğınlaşdı:

— Bilirəm, Əli xan, evlənmək istəyirsən.

Yerimdə diksindim. Seyid Mustafa ilə müsəlman-şiə cığırdaşlar təşkilatını yaratmağı müzakirə etmək niyyətindəydim. O isə artıq indidən özünü ruhun xilaskarının bilicisi və idarəçisi donunda görürdü.

— Hardan bilirsən ki, evlənmək istəyirəm? Bir də ki, bunun sənə nə dəxli?

— Gözlərindən görürəm və biraz da mənə dəxli var, çünki dostunam. Sən Ninonu almaq istəyirsən, məndən xoşlanmayan xristian Ninonu.

— Elədir, Mustafa- Fikrin nədir?

 

Mustafa mənə sirayətli və müdrik bir nəzər saldı.

— Mən «hə» deyirəm, Əli xan. Kişi gərək evlənsin. Özü də yaxşı olar, xoşuda gələn qadınla. Vacib deyil ki, kişi də onun xoşuna gəlsih- Ağıllı kişi onun mərhəmətini qazanmağa çalışar. Qadın kişinin becərməli olduğu şumdur. Məgər tarla kəndlini sevməlidirmi? Yetər ki, kəndli özünün tarlasını sevsin. Evlən! Amma heç vaxt unutma ki, qadın yalnız şumdur.

— Düşünürsən ki, nə qəlbi, nə də ağlı var? — Soruşdum. Yazıqlanaraq mənə baxdı.

— Belə şeyi necə soruşursan, Əli xan? Əlbəttə qadının nə ağlı, nə də qəlbi var. Nəyinə də lazımdır axı? Yetər ki, rəhmdil olsun və çoxlu uşaq doğsun. Şəriət buyurur: bir kişinin şahidliyi üç qadının şahidliyindən üstündür. Unutma bunu Əli xan.

Hazırlaşmışdım ki, mömin Seyid mənim ondan xoşu gəlməyən xristianla evlənmək istədiyimi eşidəndə lənət yağdıracaq. Cavabı məni yerimdən oynatdı. Doğrudan da doğruçul və ağıllı idi. Çox yumşaq dedim:

— Deməli, xristianlığı səni narahat etmir? Yoxsa islama keçsin?

— Niyə? — Soruşdu. — Ağılsız və qəlbsiz bir varlığın heç imanı da yoxdur. Qadının yolunu nə cənnət, nə də cəhənnəm gözləyir. Ölümündən sonra bir heçliyə çevrilir. Oğlanlarımız təbii şiə olmalıdır.

Başımla razılıq bildirdim. Yerindən qalxıb kitab dolabına getdi. Uzun, meymunsayağı əlləriylə tozlu bir kitabdan yapışdı. Bu bircildlik kitaba nəzər saldım. Farsca adı belə idi: Ceynabi: Tevarixi al-i-Səlcuq — Səlcuq soyunun tarixi. Kitabı açdı.

— Budur, — dedi, — səhifə 207. — Sonra oxudu:

Hicrətin 637-ci ilində Kabadia sarayında Sultan Ələddin Keyqubad dünyasını dəyişdi. Səlcuqların taxtına Cəya- səddin Keyxosrov çıxdı. O, gürcü knyazının qızı ilə evləndi və sevgisi bu xristian gürcüyə elə güclü idi ki, onun şəklini öz şəkli ilə yanaşı sikkədə həkk etdirməyi əmr etdi. Bu vaxt üləmalar və möminlər yığışıb gəldilər və dedilər:

«Sultan Allahın hökmünü pozmaz». Sənin niyyətində suç var. Qüdrətli sultan hirsləndi: «Allah məni sizə başçı göndərib. Sizin nəsibiniz itaətdir». Üləmalar qəmləndilər. Amma Allah-taala sultanı nurlandırdı. O, üləmaları  yanına çağırıb dedi:  «Mən  Allahın

 

buyurduğu müqəddəs qanunları pozmaq istəmirəm. Ona görə də qoy belə olsun: «Uzun yalmanlı və sağ pəncəsində xəncər tutmuş bir şir, bu mən olum. Başımın üstündə doğan günəş sevimli arvadım olsun. Qoy hökm yerinə yetirilsin». Həmin çağdan etibarən şirlə günəş İranın simvoludur. Ağıllı adamlar isə deyir: «Gürcü qadınlarından gözəl qadın yoxdur».

Mustafa kitabı örtdü və üzümə irişdi.

— Görürsənmi, Keyxosrovun vaxtı ilə etdiyini indi sən edirsən. Şəriətin heç bir hökmü bunu yasaqlamır. Gürcü qadınları Peyğəmbərin salehlərə buyurduğu qarətin bir parçasıdır: «Get, götür onu». Müqəddəs kitabda belə buyurulur.

Onun tutqun sifəti birdən-birə ağardı. Acıqlı xırda gözləri işıqlandı. İyirminci yüzilin cılız düşüncələrini müqəddəs kitabın kəlamlarının alt-üst etməsindən məmnun qalmışdı. Qoy kafirlər bilsin ki, əsl tərəqqi harda bərqərardır.

Onu qucaqlayıb öpdüm. Sonra çıxıb getdim, gecə çökmüş küçələrdə addımlarım möhkəm və qətiyyətli səsləndi. Arxamda müqəddəs kitab, qoca sultan və alim Mustafa dayanmışdı.

 

ONİKİNCİ FƏSİL

Səhra sirli dünyanın qapısıdır. Toz və daş qırıntıları atımın ayağı altında qaynaşır. Kazak yəhəri yumşaqdır. Sanki içinə qu tükü doldurulub. Bu yəhərdə Terek kazakı yata, uzana və dayana bilər. Yəhərdəki xurcun onun var- dövlətini saxlayır! Bir qəlib çörək, bir şüşə vodka və kabardinlərin kəndlərindən qarət edilmiş qızıl pullar. Mənim xurcunum bomboşdur. Səhra küləyinin vıyıltısını eşidirəm. Atımı çapıram, boz qumun sonsuzluğunda əriyərək. Kürəyimdə yumşaq, qoruyucu kabardin kürkü, burka var. Bu geyimi qaçaqlar və cəngavərlər kəşf ediblər, qarət və çapış üçün. O, nə günəş şüasını, nə də yağışı keçirir. Bir-iki yüngül hərəkətdən sonra qara keçədən çadır düzəlir. Burkanın qırışlarında bütöv bir qarətin özü gizlənir. Qaçırılan qızlar burkanın ətəyində qəfəsdəki tutuquşuları kimi qıvrılırlar.

Atımı Qurd qapısına sürürəm. Onu qədim dövrün nəhəng insanları Bakı ətrafındakı çölün tən ortasında salmışlar. Qum dənizində iki çılpaq, boz qaya, türklərin ulu babası Boz qurd haçansa bir vaxt Osman soyunu bu qayalı gədikdən Anadolunun yaşıl düzənliyinə aparıbmış.

Ay bədirlənəndə bu qayanın yanında çaqqallar və səhra canavarları toplaşır. Onlar ağızlarını aya tutub ulaşır. Onların meyit iyinə səmavi bir duyumları var. Ay onlar üçün bir meyitdir. Hansısa evdə insan ölüm yatağındadırsa, itlər ulaşır. Onlar ölüm ayağında olan insanın meyitinin iyini alırlar. İtlərin səhra canavarları ilə soy qohumluğu var, Ənvər paşanın Qafqaza gətirdiyi boz qurdlarla rusların təbəələri olan bizlər kimi. Mən böyük çölün heçliyində at sürürəm, yanımda da atam. Yəhərdə o, kentavra1 bənzəyir, heyvanla o şəkildə çulğalaşıb ki.

— Zəfər xan, — səsim boğuq çıxır, atamı mən az hallarda adı ilə çağırıram. — Zəfər xan, səninlə bir söhbətim var.

— Gedə-gedə de, oğul. Çaparla at vəhdətdə olanda adam asan danışır.

Atam məni ələmi salır? Qamçını atın yambızına çəkirəm. Atam qaşlarını dartır. Qıçını yüngülcə tərpədir və mənə yetişir.

 

— Hə, oğul? — Sualı az qala rişxəndli səslənir.

— Evlənmək istəyirəm, Zəfər xan.

Uzun susqunluq. Külək vıyıldayır. Atların ayaqları altında daşlar xırçıldayır. Axır ki, kişi dillənir:

— Dəniz kənarında sənə bir mülk tikdirəcəm. Orda gözəl bir yer tanıyıram. Bəlkə yanında da tövlə. Yayda Mərdəkanda yaşayarsan. İlk oğlunun adını da İbrahim qoyarsan. Ulularımızın şərəfinə. İstəsən, sənə bir avtomobil də bağışlayaram. Amma avtomobil boş şeydir. Ona bizim küçələrimiz yoxdur. Yaxşısı budur, tövlə.

Yenidən kirmişlik. Qurd qapısı arxamızda qalır. Atlarımızı dənizə doğru sürürük, Bayıl qəsəbəsinə. Atamın səsi elə çıxır ki, sanki lap uzaqlardan gəlir: — O gözəl arvadı sənə mənmi tapım, yoxsa özün kimisə tapmısan? Bugün çox vaxt elə olur ki, gənclər öz arvadlarını özləri tapır.

— Nino Kipianini almaq istəyirəm.

Atamın sifətində heç bir əza tərpənmir. Sağ əli həlimliklə atın yalmanını sığallayır:

— Nino Kipiani, — deyir, — çox incə gərdanı var. Amma məncə bütün gürcü qadınları belədir, buna baxmayaraq uşaqları sağlam olur.

— Axı, ata!

Dəqiq bilmirəm, niyə hirslənmişəm, amma hirslənmişəm. Atam mənə kənardan baxıb gülümsəyir:

— Sən hələ cavansan, Əli xan. Qadının gərdanı onun dil biliklərindən çox-çox önəmlidir. — Aşkar etinasızlıqla danışır. — Haçan evlənmək istəyirsən?

— Payızda, Nino məktəbi bitirəndə.

— Çox gözəl. Onda uşaq mayda dünyaya gələr. May xoşbəxtlik ayıdır.

— Axı, ata.

Anlaşılmaz hirs yenidən məni boğur. Məndə belə bir duyum yaranır ki, atam məni ələ salır. Mən Nino ilə onun əndamı,

Kentavr — yunan təmsilində atın döş hissəsində at başı əvəzinə insanm gerdandan yuxarı hissəsinin olduğu bir varlıq.

 

yaxud dil bilgisi xatirinə evlənmirəm. Evlənirəm ona görə ki, sevirəm. Atam gülümsəyir, sonra atını saxlayıb deyir:

— Səhra qupquru və bomboşdur. Fərqi yoxdur, səhər yeməyimizi hansı təpənin başında yeyəcəyik. Acam. Gəl elə burda da dincimizi alaq.

Atdan enirik. Atam xurcundan yuxa, qoyun pendiri çı- xarır.Yarısını mənə uzadır, ancaq mən ac deyiləm. Qumda uzanırıq. O, çörəyini yeyib uzaqlara baxır. Sonra sifəti ciddiləşir. Dikəlir, şam kimi dimdik bardaş qurub oturur. Deyir:

Çox gözəl ki, evlənmək istəyirsən. Mən üç dəfə evlənmişəm. Amma arvadlarım payız milçəkləri kimi qırıldılar. İndi, bildiyin kimi, ümumiyyətlə evli deyiləm. Ancaq sən evlənsən, bəlkə mən də evləndim. Sənin Ninon xristiandır. Qoyma yad imanı evimizə gətirsin. Bazar günləri onu kilsəyə göndər. Amma evə keşiş gəlməsin. Qadın kövrək kuzə kimidir. Bunu bilmək vacibdir. Boynuna uşaq düşəndə döymə. Amma heç vaxt unutma: sən evin ağasısan, o isə sənin kölgəndə yaşayır. Bilirsən: müsəlman eyni za- manda dörd arvad ala bilər. Amma yaxşı olar ki, sən birinə qane olasan. O vaxt başqa arvad alarsan ki, Ninonun uşağı olmaya. Arvadına xəyanət etmə. O sənin toxumunun hər damlasına iddialıdır. Zinakara əbədi lənət var. Ona dözümlü ol. Qadınlar uşaq kimidir. Amma bəzi şeylərdə hiyləgər və acıqlıdırlar. Bunu bilməyin vacibdir. İstəsən, onu bəxşişə tut, ipək, daş-qaş bağışla. Haçansa məsləhətə ehtiyacın olsa, sənə məsləhət verəcək. Amma sən onun əksinə hərəkət elə.

— Ata, axı mən onu sevirəm. Başını buladı…

— Ümumiyyətlə götürdükdə adam gərək arvadı sevməsin. İnsan vətəni, davanı sevər. Bəzi adamlar gözəl xalçaları, nadir yaraqları sevir. Bununla belə, elə də olur ki, kişi arvadı sevir. Hər yanda tərənnüm edilən Leyli və Məcnunun sevgisi, yaxud Hafizin aşiqanə qəzəlləri sənə tanışdır. Bütün ömrü boyu Hafiz sevgini tərənnüm edib. Amma bəzi alimlər deyirlər ki, o, ömründə bir qadınla da yatmayıb. Məcnun isə sadəcə dəli olub. İnan mənə: kişi qadını hifz etməlidir, onu sevməməlidir. Allah belə istəyib.

 

Səsimi çıxarmıram, atam da susur. Bəlkə də haqlıdır. Kişinin həyatında sevgi ən önəmli şey deyil. Mən sadəcə olaraq onun ağlının ali dərəcəsinə hələ yetişməmişəm. Atam birdən gülüb şən-şən səsini qaldırır:

— Oldu, sabah knyaz Kipianinin hüzuruna gedib, məsələni müzakirə edərəm. Ya da bəlkə bugünün gəncləri öz kəbin məsələlərini özləri həll edirlər?

— Kipianigillə mən özüm danışaram, — tələsik dilləndim.

Biz yenidən atların belinə qalxıb Bayıla sürdük. Tezliklə Bibi- Heybətin neft buruqları göründü. Qara qurğular qorxunc qaranlıq meşəyə bənzəyirdi. Neft iyi gəlirdi. Əllərindən neft daman fəhlələr quyuların yanında dayanmışdılar ki, həmin quyulardan da neft gur axınla yağlı torpağın üstünə yayılırdı. Biz Bayıl dustaqxanasının yanından keçib-getdik və birdən atəş səsləri eşitdik.

— Kimisə güllələyirlər? — Soruşdum.

— Yox .

Bu dəfə edam yox idi. Atəş səsləri Bakı qarnizonunun qışlasından gəlirdi. Orda ciddi-cəhdlə müharibə vərdişlərini məşq edirdilər.

— Dostlarına dəymək istərdinmi? — Atam soruşdu. Başımla razılıq verdim. Biz atımızı qışlanın geniş məşq həyətinə sürdük. İlyas bəylə Mehmet Haydar öz bölükləri ilə məşq edirdilər.

«Sağ — sol! Sağ — sol!»

Mehmet Haydarın sifətində ciddilik kök salmışdı. İlyas bəy yad iradə tərəfindən yönəldilən nəcib bir marionetə bənzəyirdi. Hər ikisi bizə doğru gəlib salamlaşdı.

— Qulluq xoşunuza gəlirmi? — Soruşdum.

İlyas bəy susdu, Mehmet Haydar qaşqabaqlı qabağa baxdı.

— Məktəbdən xeyli yaxşıdır, — mızıldandı.

— Bizə yeni alay komandiri göndəriblər. Şuşadan knyaz Melikov, — İlyas bəy dedi.

— Melikov? Kürən-qızılı atı olan deyil ki ?

— Özüdür ki, var. Bütün qarnizon artıq o at barədə əfsanələr danışır.

Susduq. Qışlanın başı üstündə qalın toz vardı. İlyas bəy qapıya doğru baxdı. Onun gözlərində həsəd və həsrət vardı. Atam əlini onun kürəyinə vurdu:

 

— Özgürlüyünə görə Əli xana həsəd aparırsan. Paxıl olma. O bu özgürlükdən əl çəkmək fikrindədir.

İlyas bəy pərtliklə güldü.

— Hə, Ninonun xeyrinə.

Mehmet Haydar maraqla başını qaldırdı.

— Hu, hu, — dedi, — axır ki, vaxt yetişdi.

O, köhnənin evlisi idi. Arvadı çadra örtürdü. Onun adını nə mən, nə də İlyas bilirdi. İndi mənə ağıllı bir nəzər saldı, dar alnını düyünləyib dedi:

— Bilmək istəyirsənmi, əsl həyat necədir?

Mehmet Haydarın dilində bu çox yeknəsəq səsləndi. Mən hər ikisinin əlini sıxıb qışlanı tərk etdim. Mehmet Haydar və onun çadralı arvadı həyat barədə nə bilirdilər ki?

Evə gəlib divana uzandım. Asiyalıya xas otaq həmişə sərin olar. O, gecələr soyuqla dolar, quyu su ilə dolduğu kimi. Gündüz otağa sərin hamama girən kimi girirsən.

Birdən telefon səsləndi. Ninonun səsi gileyli çıxdı.

— Əli xan, günün qaynadığından və riyaziyyatın əlindən həlak olmuşam. Gəl kömək et.

On dəqiqədən sonra Nino incə qollarını mənə doğru uzadır. Zərif barmaqlarına mürəkkəb ləkəsi düşüb. Həmin mürəkkəb ləkələrini öpürəm.

— Nino, atamla danışdım. Razıdır.

Nino titrəyir, həm də gülür. Otaqda hürkək-hürkək yörəsinə boylanır. Sifəti allanır. Tam mənə doğru gəlir və mən onun geniş açılmış göz bəbəklərini görürəm. Pıçıldayır:

— Əli xan, qorxuram, yaman qorxuram.

— İmtahandan, Nino?

— Yox, — üzünü yana çevirir. Gözləri dənizə baxır. Əlini saçına çəkib deyir. — Əli xan, qatar X şəhərindən Y şəhərinə saatda 50 km sürətlə hərəkət edir. Mən onun dəftərinə doğru əyilirəm.

 

ONÜÇÜNCÜ FƏSİL

Qalın duman dənizdən baş alıb gəlir və şəhəri sarırdı. Küçələrin tinindəki tanarlar tutqun-tutqun közərirdi.

Sahil bağında gəzişirdim. Sanki tutqun şüşə arxasından sifətlər görünüb yox olurdular, etinasız, ya da hürkək. Uzadılmış taxtanın üstü ilə ləngərlənib hambalın, limandakı yük daşıyıcısının çöməlikli fiquruna doğru yeriyirəm. Onun dolu ağızı mexaniki çeynəyərək tərpənirdi. Gözləri tutqun-tutqun uzaqlara baxırdı. Həşiş çeynəyirdi və qeyri- adi görüntülərə qərq olunmuşdu. Yumruğumu düyünləyib kürəyinə ilişdirdim və yoluma davam etdim. Limandakı işıqlanmış pəncərə şüşələri sanki mənə göz vururdu. Bir parça şüşəyə toxundum, cingilti eşitdim və qorxuya qərq olmuş bir fars sifəti gördüm.

Qarşımdakı dumanın içindən bir qarın baş qaldırdı. Bu cür kök bir insanı görməyim məni cin atına mindirdi: qarına bir kəllə ilişdirdim. O, yumşaq və piyli idi. Bir səs mehribanlıqla dilləndi:

— Axşamınız xeyir, Əli xan!

Gözümü qaldırıb gülümsəyə-gülümsəyə yuxarıdan aşağı mənə baxan Naxararyanı gördüm.

— Lənət şeytana, — dedim və qaçıb aralanmaq istədim.

— Halınız özünüzdə deyil, dostum. Yaxşısı budur qalın yanımda.

Səsində bir yanımcıllıq vardı. Birdən özümü çox yorğun hiss etdim. Süst və tər tökə-tökə dayanıb qaldım burda.

— Gəl Filiposyansın yanına gedək, — dedi. Başımla razılıq verdim. Nə olacağının fərqi yox idi. Əlimdən tutub Bar- yatinski küçəsilə məni böyük kafeyə apardı. Dərin kürsülərə əyləşəndə yanımcıllıqla dedi:

— Mübtəlalıq, Qafqaz mübtəlalığı, yəqin istidəndir. Bəlkə belə hirslənməyə ayrı səbəb var, Əli xan?

Kafedə yumşaq mebel və qırmızı materialdan divar kağızı vardı. Qaynar qəhvəni içib bugün yaşlı Kipianilərə necə zəng etdiyimi, Ninonun qorxu içində və hürkək-hürkək evdən necə çıxdığını, knyaginyanın əlini necə öpdüyümü, knyazın əlini necə sıxdığımı, soyumuzun tarixini və gəlirini necə təsvir etdiyimi və çarın mənə

 

həsəd apara biləcəyi rus dilində prinses Nino Kipianinin elçiliyini necə etdiyini danışdım.

— Bəs sonra, əzizim? — Naxararyanı maraq götürmüşdü.

— Sonra? Onda qulaq as.

Mən knyazın durumunu yamsıladım və onun kimi yüngül gürcü ləhcəsində dedim.

— Əziz bala, hörmətli xan. İnanın mənə, mən qızım üçün Sizdən yaxşı kişi tapa bilmərəm. Siz xarakterdə olan bir kişinin zövcəsi olmaq istənilən qadın üçün necə böyük xoşbəxtlikdir? Amma Ninonun yaşını düşünün. Bu uşağın sevgidən nə başı çıxır? Axı o, hələ məktəbə gedir. Biz ki hindlilərin göbəkkəsdi adətini təqlid edə bilmərik. Bir də ki, din, tərbiyə, soykökü arasında olan fərq. Mən bunu həm də Sizin xeyrinizə deyirəm. Atanız da bu fikirdə olar. Üstəlik indiki zamanda. Bu dəhşətli müharibə, kim bilir, bütün bunların axırı necə olacaq? Ninonun xoşbəxtliyi mənim də ürəyimdəndir. Bilirəm, Sizi sevdiyini düşünür. Mən onun xoşbəxtliyinin yolunu kəsmək istəmirəm. Ancaq bircə şey. Gəlin, müharibənin sonunu gözləyək. Onda siz ikiniz də yaşa dolarsınız və duyğularınız yenə bu şəkildə güclü olarsa, onda söhbətimizi davam etdirərik.

— Bəs indi nə etmək fikrindəsiniz, xan? — Naxararyan soruşdu.

— Ninonu qaçırıb İrana aparacam. Bu rüsvayçılığı üstümə götürə bilmərəm. Şirvanşirə yox desinlər! Nə fikirləşir? Özümü təhqir olunmuş sayıram, Naxararyan. Şirvanşirlər Kipianilərdən çox- çox qədimdir. Ağa Məhəmməd Şahın hökmranlığında biz bütün Gürcütanı viranə qoymuşuq. O vaxt hər bir Kipiani öz qızını Şirvanşirə ərə verməkdən qürur duyardı. Dinlər arasında fərq deyəndə nəyi nəzərdə tutur? İslam xristianlıqdan aşağıdırmı? Bəs mənim şərəfim? Doğma atam mənə güləcək. Xristian öz qızını mənə verməkdən boyun qaçırır. Biz müsəlmanlar dişləri tökülmüş qurdlarıq. Yuz illər oncə…

Hirsimdən donub susdum. Əslində çox şey demişdim.

Naxararyan özü də xristian idi. İnciməyə hər cür haqqı var-

Amma inciməmişdi.

— Hirsinizi başa düşürəm. Amma  deməyib axı. Müharıbənin sonuna qədər gözləmək əlbəttə gülüncdür. Sadəcə olaraq təsəvvür edə bilmir ki qızı böyüyüb. Qaçırmağın əleyhinə

 

deyiləm. Bu sınanmış köhnə yoldur. Adətlərimizə tam uygun. Amma yalnız son çıxış yoludur. Gərək bu nigahın mədəni və siyasi önəmini knyaza başa salasan onda fikrindən dönər.

— Kim edər bunu?

Bu vaxt Naxararyan enli əlini sinəsinə çırpıb ucadan dedi:

— Mən edərəm, mən! Mənə arxayın ola bilərsiniz xan! Heyrətlə ona baxdım. Bu erməninin fikri nəydi? İkinci dəfə həyatıma soxulurdu. Bəlkə türklərin gəlişi ilə bağlı, müsəlmanlara yaxınlıq arayırdı. Ya da bəlkə doğrudan da

Qafqaz xalqlarının ittifaqını yaratmaq istəyIrdi. Bunun mənə isti- soyuğu yox idi. O, aşkarca müttəfiq idi. Əlimi ona uzatdım.

Onu bərk-bərk sıxdı.

— Mən Sizi hər şeydən hali edəcəm. Siz heçnə etməyin. Qızı qaçırmaq fikrindən də vaz keçin. Əgər çıxış yolu qalmazsa…

Ayağa durdum. Məndə birdən belə bir duyum yarandı ki, bu kök kişiyə etibar edə bilərəm. Onu qucaqlayıb kafeni tərk etdim. Yenicə küçəyə çıxmışdım ki kimsə özünü mə nə yetirdi. Arxaya qanrıldım. Süleyman ağa idi, atamın köhnə dostlarından biri. Biraz qabaq kafedə oturmuşdu. O, var gücü ilə əlini çiynimə qoyub dedi.

— Tfu, Şirvanşir ermənini qucaqlayır.

Diksindim. Amma o həmin an gecə dumanının içində yox oldu: Yoluma davam etdim. Nə yaxşı ki, düşündüm, bugün Kipianigilə niyə getdiyimi atamdan gizlətmişdim. Sadəcə olaraq deyərəm ki, hələ danışmamışam. Evdə açarı qıfılın deşiyinə salanda başımı bulayaraq öz-özümə düşündüm: ermənilərə qarşı bu kor-koranə nifrət nə böyük axmaqlıq imiş.

* * *

Sonrakı həftələrdə həyatım telefonun qara qutusunun ətrafında dövr etdi. İri dirsəkli bu əcayib qurğu birdən-birə ağlagəlməz bir önəm qazandı. Atam məndən elçiliyin niyə ləngidiyini soruşanda anlaşılmaz şeylər mızıldanırdım. Bu qara əcayib hərdən-hərdən səs salırdı. Dəstəyi götürürdüm və Ninonun səsi müharibə meydanından məlumatlar çatdırırdı.

— Sənsən, Əli? Qulaq as: Naxararyan anamın yanında oturub onun ulu babası şair İliko Çavçavadzenin şeirlərindən danışır.

Və aradan bir az keçəndən sonra:

— Əli, eşidirsən məni? Naxararyan deyir ki, Rustaveli və Tamarın müasirləri fars mədəniyyətinin güclü təsiri altında olmuşlar.

 

Və sonra:

— Əli xan! Naxararyan atamla çay içir. İndicə dedi ki, bu şəhərin ovsunu onun irqini və xalqların mistik çulğaşından yaranmışdır.

Yarım saat keçməmiş:

— Krokadil göz yaşı axıdan kimi, o da ağzından müdriklik tökür. Deyir: Bakı zindanının üstündə qanunla qorunacaq Qafqazın yeni irqi döyülür.

Gülüb dəstəyi asırdım. Hər gün bax beləcə keçirdi. Na- xararyan Kipianigildə yeyir, içir və təzədən yeyirdi. Onlarla gəzməyə çıxır, gah mistik, gah da işgüzar xarakterli məsləhətlər verirdi. Telefon xəttinin simləri vasitəsilə mən erməni hiyləsinin inkişafını heyrət içində izləyirdim:

— Naxararyan deyir, ilk pul sikkəsi ay olmuşdur. Qızıl sikkə və onun insanlar üzərindəki hökmü qafqazlıların və iranlıların qədim ay kultunun nəticələridir. Bu gicliyi daha dinləyə bilmərəm, Əli xan. Bağa gəl.

Biz köhnə Qala qapısının yanında görüşdük. Qısa və tələm- tələsik bildirdi ki, anası öz cavan övladını vəhşi müsəlmana etibar etməyəcəyinə necə and içib, atası necə onu yarızarafatla xəbərdar edib ki, mən Ninonu mütləq hərəmxanaya qatacam və körpə Nino gülərək, həm də xəbərdar edərək ata-anasına necə cavab verib:

— Qulaq asın, məni qaçıracaq. Bəs onda?

Saçını tumarladım. Ninomu yaxşı tanıyırdım. O, istədiyinə nail olur.

— Müharibə on il çəkə bilər, — mızıldandı, — ata-anamın bizdən tələb etdiyi şey dəhşətdir.

— Məni belə sevirsən ki, Nino? Dodaqları səyridi.

— Biz bir-birimiz üçün yaranmışıq. Atam-anam günümü qara edib. Amma təslim olmaq üçün mən gərək bu divar kimi qocaman və təbiətin hər üzünü görmüş insan olam. Bir də ki, mən səni doğrudan da sevirəm. Amma vay o gündən ki, məni qaçırasan!

Susdu. Çünki eyni anda həm öpmək, həm də danışmaq mümkün deyil. Sonra kirmişcə evə yollandı və telefon oyunu təzədən başladı.

— Əli xan, Naxararyan deyir, atası Tiflisdən ona yazıb ki, vali qarışıq nigah tərəfdarıdır. Bunu o, Şərqin qərb mədəniyyəti ilə’ fiziki qovuşuğu adlandırır. Sənin bundan xəbərin var?

 

Yox, bundan xəbərim yox idi. Mən evdə var-gəl edib heç nə demirdim. Nino ilə eyni sinifdə oxuyan əmim qızı Aişə xəbər çatdırdı ki, Nino üç günün içində beş «qeyri-kafi» almışdır. Bunun məsuliyyəti ümumiyyətlə mənim boynuma yazılası olub. Mən Ninonun gələcəyinin qeydinə qalmaq əvəzinə, onun sinif tapşırıqlarının qeydinə qalmalı- yammış. Həyamdan susub əmim qızı ilə nərd oynayırdım. O, məni udub Ninoya məktəbdə kömək edəcəyinə söz verdi.

Telefon yenidən səsləndi:

— Sənsən? Siyasət və iqtisadiyyat barədə saatlarla keçən söhbət. Naxararyan deyir ki, pulunu fars əyalətlərinə yatıran müsəlmanlara paxıllığı tutur. Kim bilir, Rusiyanın axırı necə olacaq? Bəlkə burda hər şey məhv olacaq? Yalnız müsəlmanlar İranda torpaq sahəsi əldə edə bilərlər. Dəqiq bilir ki, Gilanın yarısı Şirvanşir soyuna məxsusdur. Xaricdə torpaq mülkiyyəti Rusiyadakı qat- qarışığın müqabilində ən yaxşı təminatdır. Bunun da ata-anama təsiri çox güclü oldu. Anam dedi ki, mənəvi mədəniyyətə malik mü- səlmanlar da var.

İki gün də keçdi və erməni şahmat oyunu qazanılmışdı. Ninonun səsi telefonda qışqırtıyla çıxırdı və o, gülürdü:

— Biz ata-anamın xeyir-duasını aldıq! Amin!

—  İndi atan gərək mənə zəng etsin. Axı mənim xətrimə dəyib. Belə də oldu. Knyazın səsi mülayim və həlim idi:

— Mən övladımın qəlbini sınadım. İstəyi gerçək və mü- qəddəsdir. Bunun yolunu kəsmək günah olardı. Bir bizə dəyin, Əli xan!

Onlara getdim. Knyaginya ağlayıb məni öpdü. Knyazın üz- gözündən şənlik yağırdı. O, nigahdan danışdı. Ancaq atamdan tam fərqli şəkildə: Ailə qarşılıqlı inam və qarşılıqlı hörmət üzərində qurulur. Ərlə arvad sözdə və əməldə bir- birinə dayaq durmalıdır. Həmişə bircə şey haqda düşünməlidirlər ki, onların hər ikisi azadqəlbli insanlardır.

Mən təntənəli şəkildə and içdim ki, Ninoya çadra ört- dürməyəcəm və hərəmxana saxlamayacam. Nino gəldi və mən onun alnından öpdüm. O, başını çiyinlərinə qısdı. Qorquya ehtiyacı olan körpə quşa bənzəyirdi.

 

— Amma zahirən heç nə heç kəsə bəlli olmamalıdır, — knyaz dedi, — Nino əvvəlcə məktəbi bitirməlidir. Yaxşı oxu, qızım. Kəsilsən, bir il də gözləyəsi olacaqsan.

Ninonun sanki qələmlə çəkilmiş nazik qaşları yuxarı dartıldı:

— Arxayın ol, ata. Mən nə imtahanda, nə də quracağım ailədə kəsiləcəm. Əli xan mənə hər ikisində yardımçı olacaq.

Mən evi tərk edəndə Naxararyanın avtomobili qapının ağzında dayanmışdı. Onun domba gözləri işıldayaraq mənə sancıldı:

— Naxararyan, — səsimi qaldırıb dedim, — Sizə at zavodu, yoxsa Dağıstanda bir kəndmi bağışlayım? Ürəyinizdən fars ordeni, yoxsa Ənzəlidə portağal bağı keçir?

Əlini kürəyimə vurdu.

— Heç biri, — dedi, — insan taleyini yoluna qoymaq duyğusu bəsimdir.

Minnətdarlıqla ona baxdım. Biz Bibi-Heybət buxtasına yollandıq. Zil qara qurğular orda neft hopmuş torpağı istismar edirdi. Naxararyan mənim taleyimə soxulduğu kimi, Nobel nəsli də landşaftın əbədi ilkinliyinə müdaxilə etmişdi. Sahildən nəhəng bir göl parçası sıxışdırılıb uzaqlaşdırılmışdı. Dənizin köhnə dibi daha dənizə və sahilə aid deyildi. Amma işgüzar bir sahibkar yeni zəbt edilmiş sahənin qurtaracağında bir çayxana tikmişdi. Biz orda oturub dünyanın ən məşhur çayı olan, alkoqol kimi ağır «Kyaxta» çayını içdik. Buğlanan çaydan uyuyaraq Naxararyan Qarabağa hücum edəcək türklərdən və kiçik Asiyadakı erməni qırğınından uzun-uzadı söhbət etdi. Mən, demək olar, qulaq asmırdım.

— Qorxmazsız ki, — dedim, — türklər Bakıya gələndə mən sizi öz evimdə gizlədim.

— Qorxmaram, — Naxararyan dedi.

Uzaqlarda, dənizin başı üstündə, Nargin adasından o üzdə ulduzlar parladı. Sahilə həlim bir sakitlik çökdü. «Dənizlə sahil ərlə arvad kimidir, bir-birilə əbədi savaşda birləşərək». Bunu mənmi dedim, Naxararyanmı, daha burasını bilmirəm. O, məni evə gətirdi. Evdə atama dedim:

— Kipiani Şirvanşir soyunun onun nəslinə rəva bildiyi nigah üçün öz təşəkkürünü bildirir. Nino mənim nişanlımdır. Sabah get, yerdə qalanları müzakirə et.

Çox yorğun və çox da xoşbəxt idim.

 

ONDÖRDÜNCÜ FƏSİL

Günlər həftələrə, aylara döndü. Dünyada, ölkədə və evimizdə çox şeylər baş verdi. Gecələr uzandı, saralmış yarpaqlar ölgün və qəmli-qəmli Qubernator bağının yollarına döşəndi. Payız yağışı üfüqü qaraltdı. Buz parçaları dənizdə vurnuxub qayalıq sahillərdə ovuldu. Bir səhər narın qar küçələri örtdü və bir anlığına qış bu yerlərə hakim kəsildi.

Sonra gecələr yenidən qısaldı.

Çöldən qəmli addımlarla dəvələr gəldi. Onlar özlərinin sarı tüklərində qum gətirdi və əbədiliyi görən gözləri hələ də uzaqlara dikildi. Hörgüclərində lülələri yandan yerə dikilmiş top, eləcə də güllə yeşikləri və silah daşıyırdılar: nəhəng savaşdan müharibə qəniməti.

Türk əsirləri boz mundirdə şəhərlə addımlayırdı, cındır içində və əznik-üznük. Dənizə doğru addımlayırdılar və kiçik buxar gəmiləri onları Nargin adasına aparırdı. Orda qarın yatalağından, aclıqdan, yaxud vətən həsrətindən ölürdülər, ya da qaçmağa cəhd edirdilər və İranın qumlu səhralarında, Xəzər dənizinin qurğuşuna bənzər dalğalarında həlak olurdular.

Çox-çox uzaqlarda müharibə tüğyan edirdi. Fəqət bu uzaqlıq birdən-birə yaxın və əlçatar olmuşdu. Şimaldan əsgərlə dolu, qərbdən yaralılarla dolu qatarlar gəlirdi. Çar öz əmisini vəzifədən götürmüşdü və on milyonluq orduya indi özü başçılıq edirdi. Əmisi hazırda Qafqazı idarə edirdi və onun mısmırıqlı azman kölgəsi bizim ölkənin üstünə düşürdü. Böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin! Onun uzun sü- müklü əlləri Anadolunun ürəyinədək çatırdı. Çara qarşı olan hirsi öz diviziyalarının vəhşi hücumlarında səngiyirdi. Böyük knyazın hirsi qarlı dağlardan və qumlu çöllərdən keçib Bağdada, Trabzona, İstanbula aşırdı. İnsanlar «Uzun Nikolay» deyərək onun qəlbinin vəhşi acığından, dəlisov savaşçının qəzəbli ağılsızlığından qorxu ilə söhbət salırdılar.

Saysız ölkələr müharibəyə atılmışdı. Cəbhə Əfqanıstandan tutmuş Şimal dənizinə qədər uzanırdı və müttəfiq padşahlarının

 

sərkərdələrinin adları igidlərin cəsədinə qonmuş zəhərli milçəklər kimi qəzet səhifələrini zəbt edirdi.

Yenidən yay gəldi. Şəhərə qaynarlıq çökdü. Asfalt piyadaların ayaqları altında çökdü. Şərqdə və qərbdə qələbələr bayram edildi.

Mən çayxanalarda, kafelərdə, dostlarımın yanında və evdə olurdum. Adamların çoxu erməni Naxararyanla dostluğuma görə məni söyürdü. İlyas bəyin alayı hələ də şəhərdə idi və tozlu qışla həyətində müharibə sənətinin incəliklərini məşq edirdi. Opera, teatr və kino həmişəki kimi öz axarında idi. Çox şeylər baş vermişdi, ancaq dünyada, ölkəmizdə və evimizdə heç nə dəyişməmişdi.

Elmin ağır yükü altında inildəyən Nino yanıma gələndə əllərim onun sərin, hamar dərisinə toxunurdu. Gözləri dərindəydi və qorxu ilə dolu idi. Əmim qızı Aişə deyirdi ki, müəllimlər sakit bir mərhəmətlə gələcək xanım Şirvanşirə kafi qiymətləri bir-birinin ardınca jurnala düzürlər. Nino ilə mən küçədən keçəndə onun lisey rəfiqələri xeyli arxamız- ca baxırdı. Biz şəhər klubuna, teatrına və ballara gedirdik. Ancaq çox nadir halda tək olurduq. Dostlar bizi qayğılı məramın sərt barısı kimi dövrəyə alırdı. İlyas bəy, Mehmet Haydar, Naxararyan, hətta saleh Seyid Mustafa da bizi hər yanda müşayiət edirdi. Onlar öz aralarında yola getmirdi. Varlı və gombul Naxararyan şampan partladıb Qafqaz xalqları arasındakı sevgidən söz salanda Mehmet Haydarın üzünə qaranlıq çökürdü və o deyirdi:

— Məncə, cənab Naxararyan, qayğınız yersizdir. Müharibədən sonra onsuz da vur-tut bir ovuc erməni qalacaq.

— Amma Naxararyan sağ qalan ermənilərin sırasında olacaq! — Nino bərkdən deyirdi. Naxararyan susur, şampan içirdi. Eşitdiyimə görə o, bütün pulunu İsveçə aparmaq niyyətində idi. Bunun mənə dəxli yox idi. Mən Mehmet Haydardan Naxararyana qarşı azca səmimi olmağı xahiş edəndə o, alnını qırışdırıb deyərdi.

— Ermənilərə dözə bilmirəm, niyəsini də Allah bilir.

Sonra bir gün Nino müqəddəs kraliça Tamar liseyinin

imtahan zalında əyləşib riyazi bərabərlik, klassik iqtibaslar, tarixi rəqəmlər və məyusluq anlarında böyük gürcü gözlərinin ləlirtisi ilə öz yetkinliyini sübuta yetirdi. Buraxılış imtahanının balından sonra sevincdən alışıb-yanan Nino- nu evlərinə gətirəndə qoca Kipiani dedi:

— İndi siz nişanlandınız. Çamadanlarını qabqar, Əli xan! Tiflisə gedirik. Mən səni nəslimə təqdim etmək istəyirəm.

 

Beləliklə, biz Tiflisə, Gürcüstanın paytaxtına yola düşdük.

* * *

Tiflis keçilməz ulu meşəyə bənzəyirdi; hər ağacın öz adı vardı, hər əminin, əmioğlunun, xalanın, yaxud əmiqızı- nın öz adı olduğu kimi. Bu meşədən baş tapmaq o qədər də asan deyildi. Adlar havada şaqqıldayıb köhnə polad kimi cingildəyirdi. Orbeliani, Çavçavadze, Sereteli, Amilaxvari, Abaşidze. Şəhərin kənarında, Didube bağında Orbeliani ailəsi öz qohumlarının şərəfinə bir qonaqlıq verdi. Gürcü zurnası «Mravalyaver»i, Kaxet savaş mahnısını və çılğın «Xevsuri Lilosu»nu çalırdı. Kutaisidən olan Abaşidze familyalı qohumlardan biri «Mqali Delian»ı, İmeret dağlarının fırtına nəğməsini oxudu. Əmilərdən biri «Davlur» rəqsini oynadı və ağsaqqal yaşlı kişilərdən biri üstünə süfrə salınmış yaşıl çimlərin üstünə hoppanıb buknanın pafosu altında mat-mat tamaşa edirdi. Qonaqlıq bütün gecəni davam etdi. Günəş dağların arxasından boylananda musiqiçilər himni köklədilər: «Qalx ayağa kraliça Tamar, Gürcüstan səninçün fəğan qoparır». Mən qımıldanmadan Nino- nun yanında oturmuşdum. Qarşımızda qılınc və xəncərlər bərq vururdu. Səhərin ala-toranında bir dəstə əmizadənin ifa etdiyi gürcü bıçaq rəqsi tamaşaya bənzəyirdi. Gerçək olmayan və çox-çox uzaqlarda. Mən qonşuların söhbətinə qulaq asırdım. Onlar sanki əsrlərin dərinliyindən səslənir- di: — Tiflisi Çingiz Xandan qoruyan seretelilərdən biri olmuşdur.

— Bilməmiş olmazsınız, biz Çapçavadzelər Baqrationlardan çox-çox qədimik. Padşah nəslindənik.

— İlk Orbeliani? O, üç min il öncə Çindən gəlib. Şah oğlu olub. Orbelianilərdən bəzilərinin gözü elə bugün də qıyıqdır.

Ürkək-ürkək ətrafıma boylandım. Bunun müqabilində məndən öncə əbədiyyətə qovuşmuş bir ovuc Şirvanşir nə idi ki? Nino mənə təsəlli verdi.

— Özünə dərd eləmə, Əli xan! Qohumlarım, təbii ki, kübar soydandır. Amma bir düşün, sənin ulu baban Tiflisi zəbt edəndə onlarınkı harda idi?

Heç nə demədim. Amma qürurum yerə-göyə sığmadı. Hələ indi öz tayfasının tən ortasında Nino özünü Şirvanşir xanımı kimi hiss etdirdi. Minnətdarlıqla ona baxdım.

 

Qırmızı Kaxet şərabı axar alov kimi idi. Mən tərəddüdlə badəmi Orbeliani nəslinin şərəfinə qaldırdım. Yaşlı bir qadın mənə doğru əyilib dedi:

— Rahatca için, Əli xan! Şərabda Allah uyuyur. Amma bunu az adam bilir.

Biz şəhərə qayıdanda artıq hava tam işıqlanmışdı. Hotelə getmək istədim. Əmilərdən biri məni tutub saxladı:

— Bu gecə Orbeliani soyunun qonağı idiniz, indi isə mənim qonağımsınız. Səhər yeməyini Purqvinoda yeyəcəyik. Günorta da dostlarımızı qəbul edərik.

Mən gürcü knyazlarının əsiri olmuşdum. Bu bir həftə çəkdi. Həmişə də Alsan və Kaxet şərabı, qoyun ətinin kababı və motal pendiri. Əmizadələr gürcü qonaqlığının ön cərgəsindəki əsgərlər kimi bir-birini əvəz edirdi. Yalnız həmişə biz qalırdıq. Ninonun dözümünə heyran olmuşdum. Həftənin sonunda o, həmişəki kimi gümrah idi. Baharın ilk şəbnəmitək. Gözləri gülümsəyirdi. Əmizadələri və bibiləri ilə söhbət etməkdən dodaqları yorulmurdu. Yalnız səsindəki güclə eşidilən bir xırıltı deyirdi ki, o, gecə-gündüz rəqs edib, içib və, demək olar, heç yatmayıb.

Altıncı günün səhəri əmizadələrdən Sandro, Dodiko, Vamex və Soso otağıma gəldilər. Qorxumdan yorğanın altına girdim.

— Əli xan, — insafsızcasına dilləndilər, — bugün Cakeli nəslinin qonağısınız. Onların Kacoridəki malikanəsinə gedirik.

— Mən bugün heç kimin qonağı deyiləm, — qəmli-qəmli dilləndim, — bugün mənə, bu fəqir şəhidə cənnətin qapıları açılır və ulu mələk Mikayıl alovsaçan qılıncı ilə məni cənnətə buraxır, çünki mən qonaqpərvərlik yolunda həlak olmuşam.

Əmizadələr bir-birinə baxıb ucadan və qəddarlıqla güldülər, sonra bircə söz dedilər.

— Kükürd.

— Kükürd, — təkrarladım, — kükürd? Axı o cəhənnəmdədir. Mən isə cənnətə düşmüşəm.

— Yox, — əmizadələr dilləndi, — kükürd əsl biz deyəndir. Çalışdım ayağa durum. Başım qazana dönmüşdü.

Əzalarım sallanıb tökülürdü, sanki mənimki deyildi. Güzgüyə baxıb solğun, göylü-sarılı bir sifət, parlaqlığını itirmiş bir baxış gördüm.

 

— Hə, — dedim, — axar alov, — və kaxet şərabını xatırladım, — mənə haqq olur. Müsəlman gərək içməyə.

— Ninonu başa salarıq, — Vamex dedi. Kacoriyə bir saat gec çatarıq, sən yenidən sağalanda.

Bayıra çıxdı və telefonda onun səsini eşitdim.

Əli xan qəfildən xəstələnib. Onu indi kükürdlə müalicə edəcəyik və yalnız dörd saatdan sonra yenidən sappasağ olacaq. Prinses Nino qoy öz ailəsi ilə bizdən qabaq getsin. Biz onlara çatarıq. Yox, pis şey yoxdur. Sadəcə biraz nasazlayıb.

Pəndəm-pəndəm geyindim. Başım fırlandı. Gürcü qo- naqpərvərliyi Tehrandakı əmimin sakit, şərəfli qəbullarından tamam fərqlənirdi. Orda tünd çay içib şeirdən və müdriklərdən söhbət salırdılar. Burda şərab içir, rəqs edir, gülürdülər və polad yay kimi sərt və elastik idilər. Avropanın qapısı bu idimi? Yox, təbii ki, yox. Ölkə bizimki idi. Ancaq bununla belə tamam başqa cür, digər Asiyadan tamamilə fərqli. Qapı, ancaq haraya? Bəlkə son müdrikliyə, uşaqsal, qayğısız əyləncəyə açılırdı, burasını bilmirdim. Möhkəm yorulmuşdum. Az qala səndələyə-səndələyə pillələri en- dim. Faytona mindik.

— Hamam meydanına! — Sandro ucadan dilləndi. Faytonçu atlara bir qamçı çəkdi. Şəhərin Maydan məhəlləsinə gedib qübbədamlı böyük bir binanın qarşısında dayandıq. Qapının ağzında sümükləri görünən arıq, yarıçılpaq bir kişi dayanmışdı. Gözləri bizi deşib sanki boşluğa baxırdı.

— Qamarcoba, mekisse, — Sandro ucadan dedi. Kisəçi diksindi. Təzim edib dilləndi.

— Qamarcoba, tavadi. Salam, knyazlarım mənim.

Sonra o, bizi böyük Behbutov hamamının holluna apardı. Holl geniş və isti idi, üstündə çılpaq bədənlərin uyuduğu çoxlu daş taxtlar vardı. Paltarımızı soyunduq. Dəhlizlə ayrı bir otağa keçdik. Orda yerdən dördkünc çalalar vardı ki, onlar da buğlanan kükürdlü su ilə doldurulmuşdu. Sand- ronun səsini elə bil yuxuda eşitdim.

Qədim zamanlarda padşahlardan biri şahin uçurur. Şahin bir kəkliyin arxasınca düşür. Padşah gözləyir. Lakin nə şahin, nə də kəklik geri dönür. Bu vaxt padşah onları axtarmağa çıxır və gəlib bir ormana çatır. Ormandan kükürd rəngli su axırmış, kəkliklə şahin də

 

burda boğulubmuş. Padşah beləcə kükürdlü bulağı tapır və Tiflis şəhərinin özülünü qoyur. Bura kəklik hamamının yeridir, bayırda meydanda isə orman olub. Tiflis kükürdlə başlayıb və kükürddə də sona yetəcək.

Günbəzli otağa buxar və kükürdlü iy dolmuşdu. Lax yumurtanın qarışığına bənzər qaynar hamama girdim. Əmizadələrin bədəni nəmlikdən parıldayırdı. Əlimi isladıb sinəmi ovdum. Kükürd dərimə yeridi. Bu şəhəri zəbt edən, bu qaynağa baş vuran bütün fatehləri və döyüşçüləri xatırladım: — Xvaresmir Cəlaləddin, Çingiz xanın oğlu Cağatay və Topal Teymur. Qandan məst olaraq onlar ağır-ağır bu kükürdlü hamama girmişlər və qanlı yükün hamısı onların üstündən bura tökülmüşdür.

— Bəsdir, Əli xan, en aşağı.

Əmioğlunun səsi məni çimən fatehlərin xəyalından ayırdı. Kükürdlü sudan çıxdım. Yan otağa gedib üzgün-üzgün daş yatağa uzandım.

— Mekisse, — Sandro çağırdı.

Kisəçi — o bizi içəri ötürən həmin kişi idi — yaxına gəldi. Kişi çılpaq idi və qırxıq başında çalma vardı. Məni ağ- zıüstə uzatdı. Çılpaq ayaqları ilə kürəyimdə dingildədi. Rəqqas xalı üstündə süzən kimi belimdə yüngülcə süzdü, sonra barmaqları qarmaq kimi ətimə yeridi. Qollarımı geriyə qanırdı və sümüklərimin şaqqıltısını eşitdim. Əmizadələr taxtın dövrəsində dayanıb məsləhət verirdilər.

— Qollarını bir də qanır, mekisse, yaman xəstələnib.

— Onurğa sütununda bir də dingildə, belə, indi isə boş böyrünü əməllicə ov.

Görünür, ağrılarım bərk olmalıydı. Ancaq mən hiss etmirdim. Uzanmışdım burda, dümağ sabun köpüyünün içində, kisəçinin sərt, elastik zərbələrinə dözərək və yeganə bir duyğu keçirirdim, sanki bədənimin bütün əzaları ağır- ağır bir-birindən aralanırdı.

— Bəsdir, — kisəçi dillənib yenidən peyğəmbər vüqarı ilə gözlərini bərəltdi.

Ayağa qalxdım. Bədənim ağrıyırdı. Yan otağa gedib ikinci hamamın buz kimi soyuq kükürdlü suyuna baş vurdum. Nəfəsim durdu. Ancaq əzalarım yenidən gərildi və canıma yenidən həyat

 

gəldi. Ağ dəsmala bürünərək geri qayıtdım- Əmizadələr və kisəçi ümid dolu gözləri ilə mənə baxdılar.

— Acam, — qürurla dillənib taxtın üstündə bardaş qurdum.

— Sappasağdır, — əmizadələr nərildədi, tez olun, qovun, pendir, göyərti, şərab.

Müalicə sona yetdi. Hamamın ön odasında uzanıb ləzzətlə yedik. Bütün yorğunluq və zəiflik canımdan çıxmışdı. Sərin, qırmızı və ətirli qovun kükürdün tamını yox etdi. Ərnizadələr ağ Naparoyli çaxırından bala-bala vururdular.

— Görürsən, — Dodiko dilləndi və cümləni tamamlamadı, çünki bu «görürsən» sözündə artıq hər şey ehtiva olunmuşdu: doğma kükürdlü hamamla fəxr, gürcü qonaqpərvərliyindən sınan yadlara yazıqlıq və sevgidolu qohumluq əminliyi ki, o, Dodiko müsəlman kürəkənin zəifliyinə dözümlü yanaşır.

Çevrəmiz genişləmdi. Şərab şüşələri ilə yaraqlanaraq çılpaq qonşular məclisimizə qoşuldular. Knyazlar, knyaz keditorları, nökərlər, ıparazitlər, alimlər, şairlər və dağlardan gəlmiş mülkədarlar dinc- yanaşı yan-yana əyləşdilər, gürcü bərabərliyinin parlaq nümunəsi kimi. Buna daha hamam demək olmazdı, bu, klub, kafe, ya da qayğısız, gülərüzlü, şən və çılpaq iinsanların xalqlar yığnağıdır. Hərdən müəmmalı1 eyhamlarla ciddi kəlmələr də olurdu.

— Osmanlılar gəlir,, — xırdagöz kök bir kişi dilləndi, — Böyük knyaz İstanbulu ttutmayacaq. Eşitdiyimə görə hansısa alman generalı İstanbulda bir top quraşdırıb. Top atılanda mərmisi birbaşa Tiflisjdəki Sion kilsəsinin başına düşür.

Yanılırsınız, knyaz, — sifəti balqabağa bənzəyən başqa bir kişi dedi, — top hələ quraşdırılmayıb. Onu yalnız planlaşdırırlar. Lap hazır olsa da, Tiflisə çatmaz. Almanların istinad etdikləri bütün xəritələr yanlışdır. Onları ruslar çəkib. Hələ müharibədən qabaq. Rus xəritələri. Onlar heç doğru olarmı?

Kimsə köksünü ötürdü. Üzümü çöndərib ağ bir saqqal və uzun, əyri bir burun gördüm.

— Yazıq Gürcüstan, — saqqal köks ötürdü, — biz sanki körükdə qızmış kəlbətinin iki dişi arasındayıq. Osmanlılar qalib gəlsə, Tamarın məmləkətinin sonudur. Rus qalib gəlsə, bəs onda? Solğun

 

çar öz məqsədinə çatacaq, amma hüququmuz Böyük knyazın barmaqlarının məngəsində olacaq. Elə indinin özündə oğlanlarımız savaşda həlak olur, yaxşıların ən yaxşısı. Sağ qalanını da osmanlılar, Böyük knyaz, ya da, kim bilir, kim nəfəsini kəsəcək, bəlkə hansısa maşın, bəlkə hansısa amerikalı? Bizim mübarizə alovumuz və onun qəfil sönüşü tapmacaya bənzəyir. Tamar məmləkətinin sonu çatıb. Hələ bir fikir verin, döyüşçülər cırtdan kimi və sısqa, məhsul qıt, şərab turş.

Saqqal ağır-ağır fişıldayıb susdu. Biz də səsimizi içimizə saldıq.

Qəfildən hürkək boğuq bir səs pıçıldadı:

— Baqrationu öldürdülər, o, çarın nəvəsini qaçırmışdı və ruslar bunu ona bağışlamadı. Çar özü onu cəbhəyə İrəvan alayına göndərdi. Baqration şir kimi döyüşüb həlak oldu. Onsəkkiz güllə onu deşik- deşik etdi.

Əmizadələr şərab vururdular, mən bardaş qurub oturmuşdum və gözümü zilləyib qabağa baxırdım. «Baqration», düşündüm «xristian dünyasının ən qədim knyaz soyu». Saqqallı haqlıdır. Gürcüstan körükdə qızmış kəlbətinin iki dişi arasında məhv olur.

— Ondan qalan bir oğul oldu, — bir başqası söhbəti tamamladı.

— Teymuraz Baqration, əsl çar. Onu kimsə qoruyur.

Araya sakitlik çökdü. Kisəçi divara söykənib dayanmışdı. Dodiko gərnəşib titrək-titrək əsnədi.

Ölkəmiz gözəldir, — dedi. — Kükürd və şəhər, müharibə və Kaxet şərabı. Hələ Alazanın düzənliklə axmasına baxın. Gürcü olmaq gözəldir. Gürcüstan lap məhv olsa da. Sizin burda dedikləriniz çox ümidsiz səslənir. Amma Tamarın məmləkətində haçan başqa cür olub ki? Amma buna baxmayaraq yenə də çaylar axır, yenə də üzüm tənəkləri boy atır, yenə də xalq rəqs edir. Gözəldir Gürcüstanımız və o, həmişə belə gözəl də qalacaq, bütün ümidsizliklərə baxmayaraq.

Ayağa durdu, gənc, şümşad boylu, ipək kimi yumşaq dərili müğənnilərin və igidlərin xələfi. Küncdəki ağsaqqal məmnunluqla gülümsədi:

— Bugün belə gənclik varsa, Allaha çox şükür! Vamex mənə doğru əyildi:

— Əli xan, unutma! Sən bugün Kacoridə Cakeli soyunun qonağısan.

 

Qalxıb bayıra çıxdıq. Faytonçu atları qamçıladı. Vamex dedi:

— Cakelilər qədim knyaz soyundandır. Mən şad və xürrəm güldüm.

 

ONBEŞİNCİ FƏSİL

Biz Qoiovinski küçəsində «Mefisto» kafesində əyləşmişdik. Nino və mən. Qarşımızda böyük monastrlı David dağı ucalırdı. Əmizadələr bizə bir gün istirahət vermişdi. Nino altdan-yuxarı monastra baxdı. Onun nə düşündüyünü bilirdim. Yuxarıda, David dağının üstündə bir qəbir vardı ki, ona da baş çəkmişdik. Orda şair, əlahəzrət çarın naziri Aleksandr Qriboyedov uyuyurdu. Qəbir daşına həkk olunmuşdu: «Sənin əməllərin unudulmayacaq, bəs sənin Nino- nun sevgisi niyə səndən çox yaşadı?»

Nino? Elədir. Adı Nino Çapçavadze olub, nazir-şair onu gəlin aparanda onaltı yaşı varmış. Nino Çapçavadze, yanımda oturan Ninonun ulu xalası. Tehran camaatı rus nazirinin evini mühasirəyə alanda onun onyeddi yaşı varmış.

«Ya Əli Salavatullah», camaat qışqırırdı. Nazirin vur-tut gödək xəncəri və bir tapançası vardı. Süllü Sultan küçəsindən bir dəmirçi əlindəki çəkici qaldırıb nazirin sinəsini paran-parça etdi. Günlər keçəndən sonra Tehranın kənarında hələ də ət parçaları tapmaq olurdu. Şair və çarın naziri Aleksandr Qriboyedovdan qalan təkcə bu idi. Qacar nəslindən olan Fətəli şah o vaxt çox məmnun, vəliəhd Abbas Mirzə isə həddən artıq xoşbəxt idilər. Fanatik və müdrik qoca Meşi ağa şah tərəfindən yüksək dərəcədə mükafatlandırıldı və mənim ulu əmim Şirvanşirə də Gilanda bir mülk pay verildi.

Bunların hamısı yüz il bundan qabaq olmuşdu. İndi Mefisto kafesinin balkonunda oturmuşduq. Mən, kötücə Şir- vanşirvə o, kötücə Nino.

— Biz qan düşməni olmalıydıq, Nino, — başımla böyük monastra işarə etdim. — Haçansa mənə belə gözəl başdaşı qoyduracaqsanmı?

— Ola bilər, — Nino dedi — bu, sağlığında özünü necə aparmağından asılıdır.

Qəhvəsini içib qurtardı.

— Gəl, — dedi, — şəhərə çıxaq.

Yerimdən qalxdım. Nino bu şəhəri ana öz körpəsini sevdiyi kimi sevirdi. Biz Qolovinski küçəsi ilə üzüyuxarı, qədim şəhərin küçələrinə doğru getdik. Nino Sion kilsəsinin qarşısında ayaq saxladı. Alatoran, nəm binaya daxil olduq. Kilsə çox qədim idi.

 

Yuxarıda, altarın başı üstündə üzüm tənəyindən bir xaç vardı. Gürcüstanın nurlaşdırıcısı müqəddəs Nino bunu haçansa yer üzünün xilaskarından ilk xəbərlə Qərbdən bura gətirmişdi. Nino diz çökdü. Xaç çevirdi, altdan-yuxarı öz Xilaskarının şəklinə baxdı.

— Müqəddəs Nino, keç günahımdan, — pıçıldadı.

Kilsə pəncərələrindən süzülən işıqda gözlərindəki göz yaşlarını gördüm.

— Çıxaq bayıra, — dedim. O, kilsə qapısından çölə çıxdı. Dinib danışmadan küçələri dolaşdıq. Axırda dedim.

— Müqəddəs Nino sənin hansı günahından keçsin?

— Sənə görə, Əli xan.

Səsində qüssə və yorğunluq vardı. Nino ilə Tiflisin küçələrində dolaşmaq yaxşı deyildi.

— Niyə mənə görə?

Maydan məhəlləsinə çatmışdıq. Gürcülər kafelərdə, ya da küçənin tən ortasında oturmuşdular. Hardansa zurna səsi gəldi.

Aşağıda, xeyli uzaqlarda Kür köpüklənirdi. Nino uzaqlara baxdı.

Sanki orda özünü axtarırdı.

— Sənə, — bir də təkrar elədi, — sənə və olmuş işlərin hamısına görə.

Nə demək istədiyini bildim, amma yenə də soruşdum.

—  Nədir ki? Nino ayaq saxladı.

— Tiflisin küçələrinə çıx, — dedi. — Çadralı qadın görərsən? Görməzsən. Asiyanın abı-havasını duyarsan? Yox. Bura başqa dünyadır. Küçələr geniş, qəlblər dümdüz. Tiflisə gələndə mən tamam ağıllanıram, Əli xan. Burda Seyid Mustafa kimi mömin gicbəsərlər və Mehmet Haydar kimi qaranlıq varlıqlar yoxdur. Burda həyat şən və yüngüldür.

— Bu ölkə kürədə qızmış kəlbətinin iki dişi arasındadır, Nino.

— Elə buna görə də, — ayaqları yenidən qədim daş döşəmədə taqqıldadı, — elə buna görə də. Topal Teymur Tiflisi yeddi kərə tar- mar etdi. Türklər, farslar, ərəblər ölkəyə doluşdu. Biz yaşayıb-qaldıq, onlar Gürcüstanı viranə qoydular. İnsanları pis kökə saldılar, onları qətlə yetirdilər, amma heç vaxt hakim kəsilə bilmədilər. Müqəddəs Nino əlində tənək xaçı ilə Qərbdən gəldi. İndi biz də qərbə aidik.

 

Asiya deyilik. Avropanın ən ucqar şərq ölkəsiyik. Məgər bunu hiss eləmirsən?

İti addımlarla yeridi. Körpəsayağı alnı düyünlənmişdi:

— Biz Teymura, Çingizə, Şah Abbasa, Şah Təhmasibə və Şah İsmayıla müqavimət göstərdiyimizə görə mən varam, sənin Ninon. Budur, indi sən gəlirsən, qılıncsız, löh- rəmli dəvələrsiz, döyüşçüsüz, amma yenə də qanlı şahın varisisən. Qızların çadra gəzdirəcək və İran qılıncı yenidən ovxarlananda oğlanların və nəvələrin yüzüncü kərə Tiflisi viranə qoyacaqlar. Oy, Əli xan, gərək dünyaya qərbdə göz açaydıq.

Əlindən yapışdım:

— Nə istəyirsən, sənin üçün nələr edim, Nino?

Of, — dedi, — ağlım tamam çaşıb, Əli xan. İstəyirəm, enli küçələri, yaşıl meşələri sevəsən. İstəyirəm, sevgidən əməllicə baş tapasan və Asiya şəhərinin ovulmuş barısına yapışıb qalmayasan. Qorxuram ki, on ildən sonra möminləşib bicləşəsən. Gilandakı mülklərində oturub bir gün ayı lasan və mənə deyəsən: «Nino sən yalnız tarlasan». Özün de, Əli xan. Mənim nəyimə vurulmusan?

Tiflis Ninonun ağlını çaşdırmışdı, Kür sahilinin nəm havasından sanki sərməst olmuşdu.

— Nəyinə vurulmuşam, Nino? Özünə, gözlərinə, səsinə, ətrinə, yerişinə, daha nə istəyirsən, səndəki hər şeyə vurğunam. Gürcüstan sevgisi ilə İran sevgisi eyni şeydir. Burda, bu yerdə min illər öncə sizin böyük şairiniz Rustaveli dayanmışdı. Kraliça Tamara sevgisini izhar etmişdi və onun nəğmələri fars rübailəri kimidir. Rustavelisiz Gürcüstan, İransız da Rustaveli yoxdur.

— Bu yerdə, — Nino fikirli-fikirli dedi, — him, bəlkə böyük sevgi nəğməkarı Sayat Nova da burda dayanmışdır ki, onun da başını gürcünün sevgisini tərənnüm etdiyinə görə şah bədənindən üzdürmüşdü.

Nino ilə bacarmaq çətin idi. O, vətənlə vidalaşırdı, vidada da həmişə sevgi öz izharını tapır. Köksünü ötürdü:

— Gözlərim, burnum, alnım, sən hamısına vurulmusan, Əli xan. Amma nəyisə unutmusan. Qəlbimə də vurulmusanmı?

— Hə, qəlbinə də vurulmuşam, — yorğun-yorğun dilləndim.

 

Qəribədir, Seyid Mustafa deyəndə ki qadının qəlbi olmur, gülərdim; Nino tələb edəndə ki onun qəlbinə vurulum, halım dəyişdi. Qadın qəlbi nə olan şeydir? Kişi qadın qəlbinin dərinliklərindən bir şey bilmirsə, gərək qadın buna sevinsin.

— Bəs sən məndə nəyə vurulmusan, Nino?

Birdən onu ağlamaq tutdu, küçənin tən ortasında. Ya- nağıuzunu uşaqlara xas iri göz yaşları axdı.

Bağışla məni, Əli xan. Sevirəm səni, sadəcə səni. Necə varsan, eləcə. Amma içində yaşadığın dünyadan ürpənirəm. Ağlımı itirmişəm, Əli xan. Səninlə, nişanlımla küçənin ortasında dayanmışam və Çingiz Xanın zəfər yürüşlərini sənin başına qaxıram. Bağışla öz Ninonu. Haçansa müsəlman tərəfindən qətlə yetirilmiş istənilən gürcü üçün səni məzur tutmaq axmaqlıqdır. Bir də belə şey etmərəm. Amma fikir ver: Mən, sənin Ninon, nifrət etdiyin Avropanın kiçik bir parçasıdır və mən bunu burda, Tiflisdə daha aydın hiss edirəm. Mən səni sevirəm, sən də məni. Amma mən meşələrin, çəmənliyin vurğunuyam, sən isə dağların, daşların və qumun. Çünki sən çöl oğlusan. Ona görə də səndən, sənin sevgindən, sənin dünyandan üşürgələnirəm.

— Sonra? — Qeyri-ixtiyari və şaşqın- şaşqın soruşdum.

— Sonra? — Göz yaşlarını quruladı. Dodağına yenidən təbəssüm qondu və başını yana əydi. — Sonra? Üç aydan sonra evlənirik. Daha nə istəyirsən?

Nino keçidsiz-filansız gülə və ağlaya, sevinə və nifrət edə bilir. O, Çingiz Xanın bütün səhra yürüşlərini mənə bağışlayıb yenidən məni sevdi. Əlimdən yapışıb məni Veri körpüsü ilə Tiflis bazarlarının dolanbaclarına dartdı. Bu simvolik bir üzrxahlıq idi. Bazar Tiflisin avropasal libasında yeganə Şərq adası idi. Şişman xalça alverçiləri, ermənilər və farslar orda İran sərvətinin əlvan cah- cəlalını yerə döşəmişdilər. Üstündə müdrik kəlamlar yazılmış bərqli, sarı, tunc piyalələr dükanları doldurmuşdu; iri, qonurgöz bir kürd qızı insanın əlindən onların taleyini oxuyurdu və, deyəsən, özü öz bacarığına məftun olmuşdu. Meyxanaların girəcəyində Tiflisin avaraları dayanıb Allah və dünya barədə ciddi mübahisələr aparırdı. Onsəkkiz müxtəlif dildə danışan bu şəhərin sirayətli iyini içəri çəkdik. Əlvan qat-qarışığa tamaşa edərkən Ninonun qəm-qüssəsi

 

yoxa çıxdı. Erməni tacirləri, kürd baxıcıları, fars aşpazları, osetin keşişləri, ruslar, ərəblər, inquşlar, hindlilər: Asiyanın bütün xalqları Tiflis bazarının dar dolanbaclarında üz-üzə gəlirlər. Dükanların birinin yanında qalmaqal qopur. Tacirlər dalaşanları dövrəyə alıb. Bir nəfər aysor bir yəhudi ilə əməllicə- başlıca didişir. Dediklərini biz də eşidirik:

— Mənim ulularım sənin ulularını Babilistan əsirliyinə aparanda…

Ətrafdakılar şaqqanaq çəkir. Nino da gülür — yəhudiyə, aysora, bazara, Tiflisin daş döşəməsində axıtdığı göz yaşlarına.

Yolumuza davam edirik. Bir-iki addım da atırıq və gəzintimizin dairəsi daralır. Yenidən Qolovinski küçəsindəki «Mefisto» kafesinin qarşısında dayanırıq.

— Bəlkə yenə girək içəri? — Qətiyyətsizliklə soruşdum.

— Yox. Barışmağımızın şərəfinə yuxarıya, Müqəddəs David monastrına gedək.

Biz funikulyora gedən yan küçələrdən birinə burulduq. David dağına ağır-ağır dırmaşan qırmızı vaqona mindik. Şəhər gözlərimiz önündə dərinliyə çökdü və Nino mənə məşhur monastrın yaranma tarixini danışdı.

— Çox-çox illər öncə Müqəddəs David bu dağın başında yaşayırmış. Şəhərdə isə knyazlardan biri ilə suçlu sevgiyə urcah olmuş bir çar qızı varmış. Knyaz qızı atır. O, isə hamilə imiş. Hirsi beyninə vuran ata bu bədəməlin adını soruşanda prinses sevgilisini faş etməkdən qorxur və günahı Müqəddəs Davidin boynuna atır. Çar hirsindən bu Müqəddəsi öz sarayına gətirdir. Sonra qızını çağırtdırır və qız da suçlamanı təkrar edir. Bu vaxt həmin Müqəddəs əsasını götürüb onunla prinsesin bədəninə toxunur və möcüzə baş verir. Qızın bətnindən uşaq səsi gəlir və o, əsl suçlunun adını deyir. Amma bu Müqəddəsin diləyi ilə prinses daş doğur və həmin daşdan Müqəddəs Davidin bulağı qaynayır.Uşaq həsrəti çəkən qadınlar həmin müqəddəs bulaqda çimirlər.

Nino fikirli-fikirli əlavə etdi:

— Nə yaxşı ki, Əli xan, Müqəddəs David ölmüş, onun möcüzəli çəliyi isə itib yox olmuşdur.

Gəlib çatdıq.

— Bulağa getmək istəyirsən, Nino?

— Buna hələ bir il var.

 

Monastr barısının yanında dayanıb üzüaşağı şəhərə baxırdıq. Kür çayının axdığı dərə mavi sisə qərq olmuşdu.

Kilsələrin qübbələri tənha ada kimi daş dənizindən göylərə baş qaldırırdı. Şərq və qərb istiqamətində bağlar uzanıb gedirdi. Tiflisin canlı aləminin əyləncə meydançaları. Uzaqda mısmırıqlı Mtex qalası, gürcü çarlarının iqamətgahı, indi rus imperiyasının siyasileşmiş qafqazlılar üçün həbsxanası ucalırdı. Nino üzünü yana çevirdi. Onun çarlara sadiqliyi işgəncə qalasına baxışla yollaşmırdı.

— Qohumlarından Mtexdə oturan yoxdur ki, Nino?

— Yox, amma haqq üçün deyilsə, sənin yerin oradır. Gəl, Əli xan.

— Haraya?

— Qriboyedova dəyək.

Monastr barısının yanından burulub solğun baş daşının qarşısında ayaq saxladıq. «Əməllərin unudulmazdır, bəs sənin Ninonun sevgisi niyə səndən çox yaşadı?» Nino aşağı əyilib çaylaq daşı götürdü. Onu baş daşına sıxıb əlini çəkdi. Daş yerə düşüb onun ayaqlarına doğru diyirləndi. Nino qızardı. Bu qədim Tiflis xurafatı idi. Qız xeylağı daşı nəm baş daşına sıxırsa və həmin daş bir anlığa orda yapışıb qalırsa, bu qız həmin il ərə gedir. Ninonun daşı yerə düşmüşdü. Güldüm:

— Görürsən? Toyuna üçcə ay qalıb! Peyğəmbərimiz kə- lamında tam haqlıdır. «Ölü daşa inanma».

—  Elədir, — Nino dedi. Geri, funikulyara qayıtdıq.

— Müharibədən sonra nə edəcəyik? — Nino soruşdu.

— Müharibədən sonra? İndi etdiklərimizi. Bakıda gəzintiyə çıxacaq, dostlarımızı yoluxacaq, Qarabağa gedəcəyik və dünyaya uşaq bəxş edəcəyik. Gözəl olacaq.

— Bir dəfə də Avropaya getmək istəyirəm.

— Məmnuniyyətlə. Parisə, Berlinə, bütün qışı.

— Elədir, bütün qışı.

— Nino, ölkəmiz daha xoşuna gəlmir? İstəyirsən, Tiflisdə yaşayaq.

— Çox sağ ol, Əli. Mənə qarşı çox mərhəmətlisən. Bakıda qalarıq.

— Nino, məncə Bakıdan gözəl yer ola bilməz.

 

— Hə? Yəni o qədər çox şəhər görmüsən?

— Yox, amma əgər istəsən, səninlə dünyanı dolaşaram.

— Həmişə də qədim qala divarının və Seyid Mustafa ilə mənəvi söhbətlərin həsrətini çəkərsən. Amma eybi yoxdur, mən səni sevirəm. Necə varsan, eləcə də qal.

— Bilirsən, Nino, mən vətənimə, onun hər daşına, çölün hər qum dənəsinə bağlıyam.

— Bilirəm. Qəribədir Bakıya olan bu sevgi. Yabançılar üçün şəhərimiz yalnız isti, tozlu və neftlidir.

— Elədir, çünki onlar yabançıdır.

Qolunu boynuma doladı. Dodaqları yanağıma toxundu:

— Ancaq biz yabançı deyilik və heç vaxt da olmayacağıq. Məni həmişəmi sevəcəksən, Əli xan?

— Əlbəttə, Nino.

Qatar alt dayanacağa çatmışdı. Biz qol-boyun olub Qo- lovinski küçəsi ilə gedirdik. Sol əldə gözəl, çalın-çarpaz barmaqlıqlı bir park uzanıb gedirdi. Giriş qapısı bağlı idi. İki əsgər, qımıldanmadan, sanki daşlaşmışdılar, keşik çəkirdi. Barmaqlıqlı darvazanın başı üstündə qızıl suyuna çəkilmiş imperator qoşaqartalı əzəmətlə dayanmışdı. Park çarın Qafqazdakı valisi Böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin sarayına daxil idi.

Nino birdən ayaq saxladı.

— Ora bax, — deyib parkı göstərdi.

Barmaqlıqların arxasında küknar ağaclarının arası ilə çalsaç, iri, arıq bir kişi addımlayırdı. Üzünü bizə çevirdi və mən Böyük knyazın-soyuq təmkinli gözünü gördüm. Sifəti uzunsov, dodaqları kip sıxılı idi. Küknarın kölgəsində azman, kübar, vəhşi heyvana bənzəyirdi.

— Nə haqda düşünürsən, Əli xan?

— Çarın tacı haqqında, Nino.

— Tac onun çal saçına yaxşı yaraşar. Neyləyəcək?

— Deyirlər, çarı devirəcək.

— Gəl, Əli xan. Qorxuram.

Gözəl, çalın-çarpaz barmaqlıqdan aralandıq. Nino dedi:

— Gərək çarı və Böyük knyazı söyməyəsən. Onlar bizi türklərdən qoruyur.

 

— O, közərmiş kəlbətinin bir dişidir ki, onun da içində də sənin ölkən sıxılır.

— Mənim ölkəm? Bəs səninki?

— Bizdə başqadır. Biz zindanın üstündə uzanmışıq. Çəkic də Böyük knyazın əlindədir. Buna görə ona nifrət edirik.

— Siz Ənvər paşanın təəssübünü çəkirsiniz. Ağılsızlıqdır. Sən Ənvər paşanın gəlişini heç vaxt görməyəcəksən. Böyük knyaz qalib gələcək.

— Allah barif, bunu yalnız Allah bilir, — barışdırıcı dilləndim.