Xeyli vaxtdı yarımstansiyada dayanan uzun yük qatarı tәrpәnәnә oxşamır; parovozdan da sәs-sәmir çıxmır, elә bil tamam sönüb. Qatarın hәndәvәrindә, stansiya qapılarında ins-cins gözә dәymir. Hansı vaqondansa düşәn solğun işıq zolağı ehtiyat yolunun relslәri boyunca sürüşür. Elә hәmin vaqonda, döşәmәyә salınmış yapıncının üstündә iki adam oturub – başında quzu dәrisindәn papaq, әynindә qısa kürk olan ağ saqqallı qoca ayaqlarını irәli uzadıb nә barәdәsә düşünür, ayağında uzunboğaz kirli çәkmәlәr olan vә drap parçadan tikilәn nimdaş pencәk geyinmiş bığsız gәnc isә bayaqdan yanpörtü uzanıb qarmonu dırıldadır. Bunlar mal göndәrәnlәrdir. İçәri yüklә doludur; әgәr vaqonun divarından asılmış piy şamıyla yanan fәnәrin tutqun işığında hәmin yükә nәzәr salsan, ilk baxışda qısqaclarını tәrpәdә-tәrpәdә sürüşkәn nәm divarla üzüyuxarı dırmaşan iri xәrçәnglәrә bәnzәr nataraz canlılar gözünә dәyәcәk; daha diqqәtlә baxdıqda isә, toranlıqda iri-iri buynuzlar vә onların kölgәsi aşkarca seçilmәyә başlayar, ardınca da arıq, uzun kürәklәri, çirkli tüklәri, quyruqları vә gözlәri görәrsәn. Bunlar da cöngәlәr vә onların kölgәsidir. Hamısı sәkkiz cöngәdir; bәzilәri quyruqlarını tәnbәl-tәnbәl yellәdir, bәzilәri yatmağa çalışır, bәzilәri dә durmağa rahat yer axtarır. Vaqon çox darısqaldır; cöngәlәrdәn biri yatırsa, qalanlar bir-birinә qısılıb durmalı olur. İçәridә nә axur var, nә döşәnәk, nә bir çәngә ot…
Uzun sükutdan sonra qoca cibindәn saatını çıxarıb baxır: üçә on beş dәqiqә işlәyib.
–Düz iki saatdı durmuşuq, – o әsnәyir, – gedib onları tәlәsdirmәk lazımdır, yoxsa sәhәrәcәn elә burda durub qalasıyıq. Ya yatıblar, ya da Allah bilir orda nә işlә mәşğuldurlar.
Qoca ayağa qalxır; öz uzun kölgәsiylә ehmalca qapıdan çıxıb gecәnin zülmәtinә enir, üzü lokomotivә sarı iyirmiyәcәn vaqonun yanından adlayıb sobası közәrәn vaqona yaxınlaşır; ağzıaçıq sobanın qәnşәrindә hәrәkәtsiz oturmuş bir insan fiquru görsәnir; adamın burnu, dizlәri vә kepkasının günlüyü al-qırmızı rәngdәdir, qalan yerlәri isә qaranlıqdan seçilmir.
–Hәlә çox durasıyıq? – Qoca soruşur.
Cavab gәlmir; şübhә yox ki, hәrәkәtsiz fiqur yuxudadır. Qoca sәbrsizliklә boğazını arıtlayıb gecәnin qatı nәmişli- yindәn büzüşә-büzüşә lokomotivin yan-yörәsindә hәrlәnir; qoşa fәnәrin gur işığı gözlәrini qamaşdıranda, onsuz da qaranlıq olan gecә qocaya daha da zülmәt görünür; o, stansiyaya yönәlir.
Stansiyanın pillәkәni, hәmçinin platforma tamam yaşdır. Bәzi yerlәrdә tәzәcә yağıb indi әrimәkdә olan qar ağarır. Kerosin iyi gәlәn stansiyanın içi işıqlı, özü dә hamam kimi istidir. Onluq tәrәzilәrdәn vә konduktor geyimindә kiminsә yatmış olduğu balaca, sarı divandan savayı içәridә başqa avadanlıq gözә dәymir. Sol tәrәfdә taybatay açıq olan iki qapı var: birindәn teleqraf dәzgahı vә yaşıl qapaqlı lampa görünür, o birindәn isә yarısınacan dolablar yığılmış balaca bir otaq. Otağın pәncәrәsi ağzında ober-konduktorla maşinist oturublar; hansısa papağı әllәrindә әzişdirә-әzişdirә höcәtlәşirlәr. Maşinist deyir:
– Yox, bu, әsl qunduz xәzi deyil, polskidir. Xalis xәz bu cür olmur. Bilmәk istәyirsizsә, bunun qiymәti әn uzağı beş dәnә manatlıqdır!
–Bilirsiniz, deyәsәn, siz lap… beş dәnә manatlıq ha! Biz indi bunu tacirdәn soruşub öyrәnәrik, – ober-konduktor narazı tәrzdә qocaya tәrәf çönür, – cәnab Malaxin, sizcә, bu xalis qunduzdur, yoxsa polyak malıdır?
Qoca papağı әlinә alıb başı çıxan adamlar kimi xeyli әllәşdirir, iylәyib-üfürür; incik sifәtinә kinayәli tәbәssüm qonur.
–Mәn bilәni, deyәsәn, polyak malıdır, – handan-hana sevincәk dillәnir. – Elәdir, polskidir ki var.
Mübahisә qızışır; ober-konduktor sübut etmәyә çalışır ki, bәs xәz xalis xәzdir, maşinistlә Malaxin isә öz dediklәrindәn dönmürlәr. Mübahisәnin lap qızğın yerindә birdәn Malaxin bura nә mәqsәdlә gәldiyini xatırlayır.
–Xәz dә öz yerindә, papaq da! Ancaq, cәnablar, axı bu qatar nә vaxtdı dayanıb! Kimi gözlәyirik? Getmәyәk?!
–Gedәk, – ober-konduktor razılaşır. – Adama bir papiros da tüstülәdib tәrpәnәk. Amma tәlәsmәyin heç bir faydası yoxdur, onsuz da stansiyada bizi lәngidәcәklәr!
–Nә әsasla?
–Elә–belә… çox gecikmişik axı… Elә ki, bir stansiyada gecikdin, qarşıdan gәlәn qatara yol vermәk üçün hәr stan- siyada lәngidirlәr. İstәyirsәn indi get, istәyirsәn sübh tezdәn, heç fәrqi yoxdur, on dördüncü nömrә daha әlimizdәn çıxdı, çox güman ki, iyirmi üçlә gedәcәyik.
–O nә cür olan şeydir?
–Elә bu cür.
Malaxin maraqla ober-konduktora baxıb nәsә düşünür vә öz–özüylә danışırmış kimi qeyri-iradi mızıldanır:
–Yalandısa, qoy Allah özü mәnә qәnim olsun! Bircә- bircә saymışam, cib dәftәrçәmә dә yazmışam: yola çıxandan düz otuz dörd saat dayanmışıq. Siz axırda işi o yerә çatdıracaqsız ki, ya öküzlәr gәbәrәcәk, ya da mәnzil başına çatanda mәnim ikicә manat da xeyrim olmayacaq. Yox, vallah bu getmәk deyil, adamı әmәlli-başlı müflis qoymaqdır! Ober-konduktor qaşlarını çatıb elә bir tәrzdә köks ötürür ki, sanki bu ifadә dil açıb demәk istәyir: «Tәәssüf ki, bütün bunlar hәqiqәtdir!» Maşinist kirimişcә durub fikirli- fikirli әlindәki papağı nәzәrdәn keçirir. Hәr ikisinin üzündәn hiss olunur ki, nәsә gizli fikirlәri var, ancaq bunu bir-birinә demirlәr; ona görә yox ki, bu fikri bir-birindәn gizlin saxla- maq istәyirlәr, yox, ona görә ki, bu cür fikirlәr kirimiş halda sözlә deyildiyindәn daha yaxşı çatdırılır. Vә Malaxin onları anlayır. Dәrhal da әlini cibinә salıb bir onluq çıxarır; sorğu-sualsız, sәsinin tonunu, üzünün ifadәsini dәyişmәdәn, inam vә sәmimiyyәtlә, bәlkә, yalnız ruslara xas olan rüşvәt alıb-vermәk qaydasıyla onu ober-konduktora uzadır. O da pulu sakitcә götürür, tәlәsib-elәmәdәn dörd qatlayaraq cibinә qoyur. Sonra hәr üçü otaqdan çıxıb, konduktoru oyadıb platformaya sarı yönәlirlәr.
– Havaya bax, – ober-konduktor çiyinlәrini qısır, – göz-gözü görmür!
– Daha demә, lap it öldürәn soyuqdur…
Yaşıl lampalı teleqraf dәzgahının yanında teleqrafçının kürәn başı görsәnir; az keçmiş böyründә qırmızı furajkalı ayrı bir baş – çox güman ki, stansiya rәisinin başı – peyda olur. Budur, hәmin baş masa üzәrinә әyildi: rәis göy blankda nәyisә oxuya-oxuya siqaret tutduğu әlini tәlәsik halda sәtirlәrin üstüylә sürüşdürür… Malaxin bir qәdәr gözlәyib sonra tәzәdәn öz vaqonuna tәrәf gedir. Yol yoldaşı yanpörtü uzanmış halda hәlә dә astadan öz qarmonunu çalmaqdadır. Bığsız sifәti onu lap uşağa oxşadır; enli almacıq sümüklәri olan ağ, әtli üzü uşaqlara mәxsus qayğılı, baxışları kәdәrli vә itaәtkardır. Bununla belә, o da qoca kimi enlikürәk, möhkәm vә cantaraqdır, özü dә nәsә heç tәrpәnib-elәmir, sanki iri gövdәsini hәrәkәtә gәtirmәyә çәtinlik çәkir. Adama elә gәlir ki, әgәr yerindәn tәrpәnsә, o saat bir sәs-küy qoparıb cöngәlәri dә, elә özünü dә qorxu- dacaq. Qarmonun dillәri üzәrindә ağır–ağır gәzәn cod barmaqlarından ardı–arası kәsilmәdәn zәif vә qırıq–qırıq sәslәr süzülüb yeknәsәq bir motivә çevrilir; gәnc dә buna diqqәtlә qulaq asır vә üzünün ifadәsindәn görünür ki, öz çalğısından mәmnundur.
Zәng sәsi eşidilir. Ancaq sәs elә zәifdir ki, sanki hardansa uzaqdan gәlir. Dәrhal ikinci, üçüncü zәng vә ober-kon- duktorun fiti eşidilir. Dәrin sükut içindә bir dәqiqә dә ötüb keçir; qatar isә tәrpәnmәk bilmir ki bilmir; durduğu yerdә elәcә durub qalmaqdadır. Aşağıdan kirşә altında xırçıldayan qarın sәsinә bәnzәr namәlum sәslәr eşidilir; bundan sonra vaqon tәrpәnir vә sәslәr tәdricәn yavaşıyır. Yenә araya sükut çökür. Bir azdan buferlәrin cingiltisi eşidilir, güclü tәkandan vaqon qәfildәn elә silkәlәnir ki, cöngәlәr bir-birinin üstünә aşır.
– Görüm sәni o dünyada belә silkәlәnәsәn! – Qoca
qarasına deyinә-deyinә peysәrinә sürüşmüş papağı düzәldir. – Belә getsә, axırda heyvanların hamısını şikәst elәyәr!
Yaşa dinmәzcә ayağa qalxır, yıxılmış cöngәlәrdәn birinin buynuzundan yapışıb qaldırmağa çalışır…
Tәkandan sonra yenә ortalığa qatı sükut çökür. Vaqonun altında xırçıldayan qarın sәsi eşidilir vә deyәsәn, qatar bir qәdәr geri hәrәkәt edir.
– İndi yenә silkәlәyәcәk, – qoca dillәnir.
Doğrudan da, qatar sanki qıc olmuş kimidir; qәfil şaqqıltı eşidilir, vaqon sanki yerindәn atılır, cöngәlәr dә yenә bir-birinin üstünә aşır. Yaşa qulaq verib deyir:
– Deyәsәn, qatar ağırlaşıb, ona görә çәtin tәrpәnsin.
– Bayaqdan ağır deyildi, indi noldu ağırlaşdı? Yox, mәsәlә ondadı ki, ober-konduktor pulu maşinistlә bölüşmәyib. Sәn apar bunu ver ona, yoxsa sәhәrәcәn belә olacaq.
Qocadan üçmanatlığı alıb vaqondan yerә atılan Yaşanın ağır addımlarının boğuq sәsi getdikcә eşidilmәz olur. Yenә araya sakitlik çökür. Qonşu vaqondakı cöngәlәrdәn biri ara vermәdәn pәsdәn böyürür, elә bil oxuyur. Bir azdan Yaşa qayıdıb gәlir.
– Ört qapını, Yaşa, ört yataq. Boş yerә şam niyә yansın?
Yaşa ağır qapını çәkib bağlayır. Lokomotivin fiti eşidilir vә qatar nәhayәt ki, yerindәn tәrpәnir. Qoca yapıncının üzәrinә uzanıb başını bağlamanın üstündә rahatlayır.
– Evdә ayrı mәsәlә! Hәm istidir, hәm tәmizdir, hәm dә yumşaq. Dua elәmәyә dә yer var. Burda isә, donuzdan da betәr gündәyik. Dörd sutkadı çәkmәlәr ayağımızdan çıxmır.
Yaşa qatarın lәngәrindәn sәntirlәyә-sәntirlәyә fәnәri birtәhәr açıb, nәm barmağıyla fitili basıb söndürür.
– Hә–ә, – böyründә uzanan oğlunun enli kürәklәrinin kürәyinә söykәndiyini hiss edәn Malaxin sözünә davam edir. – Yaman soyuqdur. Dәlmә-deşiklәrdәn әsir ki, әsir. Adamın ana-bacısı burda bircә gecә yatsa, sәhәrә meyiti cıxar. Qardaşların kimi oxumağa hәvәsin olmadı, gim- naziyaya da getmәdin, indi öz cәzandır, çәk. Özün taxsırkarsan. İndi onlar isti yorğan-döşәkdә yatırlar, sәn fәrsizsә burda çöngәlәrә tay olmusan…
Qatarın sәs-küyündәn qocanın sözlәri eşidilmir, o isә hәlә bir xeyli deyinir; köks ötürür, boğazını arıtlayır. Soyuq getdikcә lap kәskinlәşir. Tәzә peyinin kәsif qoxusu, mum yanığının iyi içәrinin havasını elә üfunәtli, elә dözülmәz hala salıb ki, yuxuda Yaşanın boğazı, sinәsi içәridәn geyişmәyә başlayır, o da asqırıb-öskürür; qoca isә adәtkar olduğundan sinәdolusu nәfәs alır, yalnız aradabir boğazını arıtlayır. Tәkәrlәrin tıqqıltısından, vaqonun lәngәrindәn hiss olunur ki, qatar sürәtlә, hәm dә әyri-üyrü yollarla gedir. Ağır nәfәs alan parovozun gurultusu alәmi başına götürüb, cöngәlәrsә narahat halda bir-birinә qısılaraq buynuzlarıyla vaqonun divarını taqqıldadırlar. Qoca yuxudan ayılanda vaqonun dәlmә-deşiyindәn vә açıq pәncәrәsindәn obaşdanın mavi göy üzü görünür. Soyuq dözülәsi deyil, illah da adamın kürәyi, ayaqları az qalır donsun. Qatarsa dayanıb. Qaşqabağı yer süpürәn Yaşa cöngәlәrin yanında hәrlәnir. Qocanın heç kefi yoxdu. O, kәndir dolaşığını açmaq üçün iri çiyinlәrini heyvanın döşünün altına verib cöngәnin ayağını yerindәn qaldırmağa çalışan Yaşanı acıqlı-acıqlı süzüb boğazını arıtlayır, sonra deyinmәyә başlayır:
– Dünәn dedim axı kәndir uzundur. Qulaq asmaqla heç aran yoxdu, gәrәk hökmәn öz bildiyini elәyәsәn. Qan- maz!
Qoca qapını hirslә çәkib açır; vaqonun içinә işıq düşür. Qapının önündә sәrnişin qatarı dayanıb, qatarın üzәrindәn isә qırmızı bina – bufeti olan hansısa iri stansiya görsәnir. Vaqonların üstü, elәcә dә bütün әtraf tәzә yağmış qar örtüyünә bürünüb. Sәrnişin qatarının vaqonları arasından ora-bura gedib-gәlәn, var-gәl edәn adamlar gözә dәyir, kürәn, qırmızısifәt jandarmların aşağı-yuxarı necә gәzişmәlәri görünür. Əynindә frak, әlindәki mәcmәyidә bir stәkan çay, iki dә suxarı olan vә soyuqdan titrәyә-titrәyә platforma uzunu qaçan qar kimi ağ önlüklü, yarıyuxulu lakeyin sifәtinә baxmaq yetәr ki, hәyatından necә narazı olduğunu aşkarca görәsәn.
Qoça ayağa qalxır vә üzünü gündoğana tutub dua oxu- yur. Yaşa cöngәni rahatlayıb kürәyi vaqonun küncünә söykәyir, sonra qocanın böyründә gәlib dayanır; o tәkcә dodaqlarını tәrpәdib xaç vurur, atası isә bәrkdәn pıçıldaya- pıçıldaya duanın sonluğunu ucadan vә aydın sәslә tәlәffüz edir.
Yaşa duasını bitirib tәlәm-tәlәsik xaç vurur, qocadan beş qәpik alıb mis çaydanı götürür, qaynanmış su dalınca stansiyaya qaçır; relslәrin, şpalların üstündәn iri addımlarla tullana-tullana narın qar üzәrindә yepyekә izlәr salır, dünәndәn qalma çayı yerә boşalda-boşalda әlindәki beş qәpikliklә çaydanı cingildәdir. Bufetçinin mis çaydanı nә hikkә ilә qırağa itәlәmәsi vaqondan çox aydınca görünür; әlbәt ki, beş qәpiyә öz samovarını yarıyacan boşaltmağı o heç istәmәz, ançaq Yaşa özü samovarın lülәyini burur, üstәlik, mane olmasınlar deyә hәr iki tәrәfdәn dirsәklәrini yerә dirәyib çaydanı ağzınacan doldurur. Vaqona sarı qaçarkәn bufetçi onun ardınca bәrkdәn çığırır:
– Sәni görüm lәnәtә gәlәsәn, köpәkoğlu!
Çay içdiklәri vaxt Malaxinin qaşqabağı bir az açılır.
– Yemәyә canıq, amma iş qalıb böyrü üstdә. Dünәn bütün günümüz elә yeyib-içmәklә keçib, haqq-hesabı isә tamam yaddan çıxartmışıq…
O, dünәnki mәsrәflәri bircә-bircә dilә gәtirib hamısını ucadan sadalaya-sadalaya cib dәftәrçәsinә yazır; bu dәftәrdә onun yol uzunu konduktora, maşinistә, yağlayıcıya nә qәdәr pul vermәsi qeyd edilib…
Sәrnişin qatarı artıq çoxdan gedib vә indi bomboş yolda hey aşağı-yuxarı gedib-gәlәn növbәtçi lokomotiv sanki öz sәrbәstliyini bayram edir. Günәş şüaları ağappaq qarın üzәrindә sayrışır, stansiyanın örtüyündәn, vaqonların damından yerә parlaq, işıqlı damcılar düşür.
Çay dәsgahından sonra Malaxin yerindәn tәnbәl-tәnbәl qalxıb vaqonu tәrk edir. Birinci dәrәcәli salonun ortasında tanış ober-konduktorla әyninә tüklü palto geymiş, çox qәşәng saqqalı olan cavan stansiya rәisi dayanıb. Rәis bir yerdә durmağa adәt elәmәdiyindәn cıdır atı kimi gah bu, gah da o biri ayağının üstünә keçir, tez-tez әtrafa nәzәr salıb yanından ötәnlәrә hәrbi qaydada salam verir, gülüm- sünüb göz vurur. Onun yanaqları al, özü sağlam vә şәndir; üzündә elә bir tәravәt var ki, elә bil narın qarla birgә indicә göydәn düşüb. Qocanı görcәk ober-konduktor günahkarcasına köks ötürüb әlini yellәdir.
– On dördlә getmәk bizә qismәt olmadı. Kalan gecikmişik.
Hәmin nömrә ilә artıq başqa qatar yola düşüb.
Stansiya rәisi tәlәm-tәlәsik hansısa blankları nәzәrdәn keçirir, sonra da mavi vә gülümsәr gözlәrini Malaxinә tuşlayıb sorğu–suala başlayır:
– Cәnab Malaxin sizsiniz? Cöngәlәr sizinkidir? Sәkkiz vaqon? Yaxşı indi neylәyәk? On dördüncü nömrәni mәn gecәdәn buraxmışam… gecikmisiniz… İndi bәs neylәyәk? O, bir cüt barmağıyla ehmalca Malaxinin xәz kürkündәn yapışır, ayaqlarını dәyişә-dәyişә ona sәmimiyyәtlә izah edir ki, bәs filan nömrә artıq gedib, filan nömrә dә gedәcәk; ancaq o, Malaxinә әlindәn gәlәni etmәyә hazırdır. Vә üzünün son dәrәcә xoşbәxt ifadәsindәn aşkarca hiss olunur ki, bu gәnc oğlan nәinki tәk Malaxini, hәtta bütün dünyanı sevindirmәyә hazırdır! Qoca diqqәtlә qulaq asır, nömrәlәrdәn başı çıxmasa da, yenә razılıqla başını tәrpәdir vә hәtta iki barmağıyla gәncin tüklü paltosuna toxunur. Bu cür mәdәni vә mehriban adamla tanışlıq, belәsinә qulaq asmaq Malaxin üçün xoşdur; hüsn-rәğbәtini bildirmәkdәn ötrü o, әlini cibinә salıb ordan bir onluq çıxarır, bir az düşünüb üstünә iki manat da әlavә edir vә stansiya rәisinә uzadır. Rәis hәrbi qaydada salam vermәklә pulu alıb cibinә qoyur vә ağlına qәfildәn gәlәn tәzә ideya ilә dәrhal da sözә başlayır:
– Qulaq asın, cәnablar, bәlkә biz belә elәyәk… hәrbi qatar gecikir… görürsünüz ki, hәlә gәlib çıxmayıb… Bәlkә siz elә hәrbi qatarla1 gedәsiz? Mәn onu iyirmi sәkkizinci nömrә ilә buraxaram. Necә olar, hә?
– Pis olmaz, – ober-konduktor razılaşır.
– Əla! – rәis sevincәk dillәnir. – Əla! Elә isә, burda әbәs yerә vaxt itirmәyin, lap indicә yola düşün. Mәn sizi elә bu saat yola salaram! Əla!
O, Malaxinә hәrbi qaydada tәzim edib, sonra blanklara göz gәzdirә-gәzdirә öz otağına tәlәsir. Qoca isә indiki söhbәtdәn hәdsiz mәmnundur; o gülümsünür vә salonu başdan-ayağacan nәzәrdәn keçirib sanki sevinmәk üçün başqa nәsә dә tapmaq istәyir. Sonra ober-konduktorun qolundan yapışır:
– Bizsә gedәk içәk.
– Tez deyil?
– Xeyr, icazә verin sizi lütfәn qonaq edim.
Bufetә sarı yönәlirlәr. İlk qәdәhi gillәdәndәn sonra ober–konduktor ağzına bir şey atmaq üçün stolun üstündәki şeylәri xeyli nәzәrdәn keçirir. Solğun vә şişkin sifәtli bu yaşlı adam çox potadır, özü dә köklüyü xoşagәlmәzdir; vaxtlı–vaxtında yatmayan, çox içәn adamlara mәxsus sarılığı var.
– Hә–ә, indi ikincini dә içmәk olar, – Malaxin deyir. – Belә soyuqda içmәk günah deyil. Yeyin, siz Allah, yeyin. Demәli, ümidim sizәdir, cәnab ober-konduktor, güman edirәm, yolda heç bir әngәl-filan olmayacaq. Bilirsiniz, bizim bu maldarlıq işindә hәr saatın öz hökmü var. Qiymәt bu gün belәdir, sabah başqa cür. Bircә gün, uzağı ikicә gün gecikdinsә – işlәri korlayacaqsan, özü dә xeyri bir yana dursun, üzr istәyirәm, hәlә üstәlik, adam şalvarsız da qalar. Yeyin, siz Allah, yeyin… Ümidim sizәdir, o ki qaldı qonaqlığa- filana, lütfәn hәmişә sizin qulluğunuzdayam.
Ober-konduktoru yedirdәndәn sonra Malaxin vaqona qayıdır. Oğluna göz basıb deyir:
– Dinmә, indicә qoşun qatarını onlardan qopartdım; indi bәrk gedәcәyik. Konduktor dedi ki, әgәr axıracan bu nömrә ilә getsәk, әn uzağı sabah axşam saat sәkkizdә ordayıq. Özünü oda-közә vurmasan, heç nә çıxmaz, qardaş, bax, öyrәn.
Birinci zәngdәn sonra üz-gözü his-pas içindә olan nimdaş şalvarlı bir adam vaqonun qapısı ağzına yaxınlaşır. Bu, indicә qatarın altına girib çәkiclә tәkәrlәri tıqqıldadan yağlayıcıdır.
– Cәnablar, bu cöngә olan vaqonlar sizinkidir? – Soruşur.
– Bizimkidir, nolub ki? – Malaxin cavab verir.
– O olub ki, vaqonların ikisi xarabdır, onları bu kökdә yola buraxmaq olmaz, gәrәk tәmirә saxlayaq.
– Ağlına gәlәni uydurma! Biryolluq de ki içmәk istәyirsәn.
– Necә xәtrinizdi, cәnablar, amma mәn gedib bunu xәbәr vermәliyәm.
Qoca nә tәşvişә düşür, nә dә özündәn çıxır; әlini arxayınlıqla cibinә salıb iki dәnә ikimanatlıq çıxarır vә yağlayıcıya uzadır. O da eyni arxayınlıqla pulu götürüb mәrhәmәtlә qocaya baxır.
– Deyәsәn, alverә gedirsiz… Yaxşı peşәdir!
Malaxin arxayın nәzәrlә yağlayıcının hisli sifәtinә baxa– baxa köks ötürüb sözә başlayır ki, bәs qabaqlar cöngә alveri hәqiqәtәn sәrfәli idi, indi isә bu iş risk tәlәb edir, özü dә çox zәrәrlidir… amma yağlayıcı onun sözünü yarımçıq kәsir:
–Burda mәnim bir yoldaşım da var, cәnab tacirlәr, bәlkә, siz onu da razı salaydınız…
Vә Malaxin onu da razı salır…
Hәrbi qatar sürәtlә gedir, stansiyalarda da müqayisә edilәcәk dәrәcәdә az dayanır. Qocanın kefi kökdür. Gәnc stansiya rәisinin xoş tәәssüratı ona bәrk sirayәt edib; içdiyi araqdan beyni yüngülcә dumanlanır, hava әladır vә gözә görükәn hәr şey irәlidә işlәrin yaxşı olacağını vәd edir. O yorulmaq bilmәdәn hәvәslә danışır, dayanacaqlarda isә gah ober-konduktoru, gah maşinisti bufetә çәkib onlarla qәdәh-qәdәhә vurur, özü dә arağı sadәcә deyil, marçıltı ilә içib sәmimiyyәtlә gülümsünür:
– Sizin öz işiniz var, bizim öz işimiz. Allah sizә dә xeyir versin, bizә dә; mәslәhәt özününküdür…
Araq yavaş-yavaş içini qızışdırdıqca qoca işgüzar hәvәsә düşür, çalışmaq, tәlәsmәk, arayışları yerbәyer etmәk, bir dә elә hey danışmaq, danışmaq istәyir. Gah ciblәrini, gah bağlamalarını eşәlәyib hansısa blankı axtarır, gah nәyisә xatırlayıb, di gәl, heç cür yadına sala bilmir, gah da ehtiyac olmadan pul kisәsini çıxarıb tәkrar-tәkrar pullarını sayır, boş-boşuna әllәşib-vurnuxur, ah çәkir, köks ötürür, tәşviş keçirir, poçt-teleqraf blanklarını, haqq-hesab kağızlarını, mәrkәzi әt şirkәtlәrinin mәktublarını, teleqraflarını töküb- töküşdürür, cib dәftәrçәsini qәnşәrinә qoyub ucadan oxuyur, hәlә Yaşanı da mәcbur edir ki, ona qulaq assın; blankları oxumaqdan, qiymәtlәr barәdә danışmaqdan tәngә gәlәndә isә, hәr dayanacaqda yerә düşüb cöngәlәrin olduğu vaqonlara cumur, әllәrini hiddәtlә yellәyә-yellәyә dәhşәtә gәlir, hüznlә zarıyır:
– Pәrvәrdigara! Müqәddәs vә әzabkeş Vlasi! Heyvan olanda nolar, axı o da adam kimi yemәk, içmәk istәyir. Düz dörd gündür ki, dillәrinә heç nә dәymәyib.
Yaşa qocanın ardınca düşüb onun bütün göstәrişlәrini itaәtkarcasına yerinә yetirir. Atasının tez-tez bufetә qaçması Yaşanın heç xoşuna gәlmir; atasından çәkinsә dә, hәrdәn dilini saxlaya bilmir, qocanı sәrt nәzәrlә süzüb deyir:
– Əcәb yaxşı başlamısınız! Nә münasibәtlәdi bu? Olmaya ad gününüzdü?
– Doğma atana göstәriş vermәyә sәnin haqqın yoxdur.
– Yaxşı bәhanәdir…
Qocanın dalınca hәrlәnmәyә ehtiyac olmadıqda isә, Yaşa bir qayda olaraq vaqonda oturub qarmonunu çalır, hәrdәnbir aşağı düşüb qatarın böyrüylә tәnbәlcәsinә yeriyә- yeriyә tәndirlәrә odun atan fәhlәlәrә, ya da tәkәrlәrә tamaşa edir. Maşinistlә kömәkçisi dedikcә laqeyd, soyuqqanlı adamlardır. Onlar nәsә anlaşılmaz hәrәkәtlәr edir, özü dә heç tәlәsәnә oxşamırlar. Bir az parovozun yanında durandan sonra Yaşa tәnbәl, lәngәrli yerişlә stansiyaya dönür, dayanıb bufetin piştaxtasına tamaşa edir, sonra hansısa maraqsız elanı ucadan oxuyub ağır addımlarla tәzәdәn vaqona qayıdır. Üzündә nә süstlük var, nә dә hәvәs; onunçün vaqonda, evdә, ya parovozun böyründә olmağın heç bir fәrqi yoxdur…
Axşamüstü qatar böyük bir stansiyada dayanır. İşıqlar tәzәcә yandırılıb; mavi fonda, tәmiz, şәffaf havada onlar ulduzlar kimi ağ vә parlaqdır; alaqaranlıq örtüyün altında isә qırmızı şәfәq saçırlar. Hәr yan qatarla doludur. Adama elә gәlir ki, yeni qatar gәlsә, dayanmağa yer tapmayacaq. Yaşa qaynanmış su üçün stansiyaya qaçır. Platforma boyunca qәşәng geyimli xanımlar vә gimnazistlәr gәzişirlәr. Plat- formadan durub baxanda xeyli uzaqda, axşam toranlığında xırdaca odcuqlar sayrışır – bu, şәhәrdir. Hansı şәhәr? Yaşa üçün bunu bilmәk maraqlı deyil. O yalnız vağzal arxasındakı tutqun işıqları vә xırda tikililәri görür, yükdaşıyanların çığırtısını eşidir, sifәtini qamçılayan külәyin sәrtliyini hiss edir vә düşünür ki, yәqin, bu şәhәr o qәdәr dә yaxşı deyil, narahat vә darıxdırıcıdır.
Çay içdiklәri vaxt, hava tam qaralanda qatar yüngül tәkandan diksinәn kimi olur vә geri hәrәkәt edir. Bir azdan dayanır; çöldә anlaşılmaz çığırtılar, sәslәr eşidilir, buferlәrin hәndәvәrindәn zәncir şaqqıltısı gәlir. Qatar tәrpәnib qabağa gedir, on dәqiqәdәn sonra onu yenә geriyә sürüyürlәr.
Vaqondan çıxanda Malaxin öz qatarını tanıya bilmir; budur, onun sәkkiz vaqonu indi vaqon-platformalarla bir cәrgәdә dayanıb. Platformaların iki-üçü tikinti daşıyla dolu, qalanları bomboşdur. Qatarın yan-yörәsindә gәzişәn yad konduktorlar qocaya hәvәssiz-könülsüz çavab verirlәr, çox vaxt da eşitmәzliyә salırlar; onların Malaxinlik işlәri yoxdur, tәlәsirlәr ki, qatarı mümkün qәdәr tez qoşub özlәrini isti yerә versinlәr.
– Bu hansı nömrәdir? – Malaxin soruşur.
– On sәkkiz.
– Bәs hәrbi qatar necә oldu? Niyә mәnim vaqonlarımı hәrbi qatardan açdınız?
Cavab almayıb stansiyaya tәrәf üz tutur. Əvvәlcә ober- konduktoru axtarır, tapmayıb stansiya rәisinin otağına gedir. Rәis stol arxasında әylәşib blankları araşdırır vә özünü elә göstәrir ki, guya içәri girәn adamdan xәbәrsizdir. Onun xarici görkәmi çox qabarıqdır: qırxıq başı qara, qulaqları pәlә, burnu donqar, sifәti tutqun, baxışları acıqlıdır; sanki bәrk tәhqir olunub. Malaxin öz giley-güzarını uzun- uzadı şәrh etmәyә başlayır, o isә qanmırmış, çәtin anlayırmış kimi stulun söykәnәcәyinә yayxanıb kәlmәbaşı әsәbiliklә soruşur:
– Nә? Necә? Nә-ә? Axı niyә on sәkkizlә getmәk istәmirsiz? Aydın danışın, mәn heç nә başa düşmürәm! Necә? Bәlkә hökm elәyәsiz yüz yerә parçalanım?
Rәis sualı sual üstdәn yağdırıb heç bir bәlli sәbәb olmadan getdikcә sәrtlәşir. Malaxin pul kisәsini çıxartmaq üçün artıq әlini cibinә salsa da, rәis nә sәbәbdәnsә tәhqir olunmuş kimi yerindәn sıçrayıb çölә atılır. Malaxin dә çiyinlәrini çәkib otaqdan çıxır vә baxır ki, görsün daha kiminlә danışmaq olar.
Bu yorucu günü tәzә bir qayğı ilә başa vurmaq arzusun- danmı, ya ürәk sıxıntısındanmı, ya da sadәcә olaraq, «Tele- qraf» sözü yazılan lövhә gözünә sataşdığındanmı – hәr nәdisә o, pәncәrәyә yaxınlaşıb teleqram göndәrmәk istәdiyini
bildirir vә qәlәmi әlinә alıb bir qәdәr düşünәndәn sonra göy blankda belә bir mәtn yazır: “Tәcili hәrәkәt rәisinә. Sәkkiz vaqon canlı yüklә. Hәr stansiyada lәngidirlәr. Xahiş edirәm tәcili nömrә verәsiniz. Cavabın haqqı ödәnilmişdir. Malaxin”.
Teleqramı göndәrәndәn sonra Malaxin yenә stansiya rәisinin otağına qayıdır. Üstünә boz mahud çәkilmiş balaca divanda gözündә eynәk, başında yenot dәrisindәn tikilmiş papaq olan bakenbardlı qәşәng bir cәnab oturub; onun әynindә eynәn qadın kürkünә bәnzәyәn xәz haşiyәli, akselbantlı qәribә bir kürk var. Nәzarәtçi geyimindә olan çox arıq, damarları çıxmış başqa bir cәnab onunla üzbәüz dayanıb.
–Əfv edәrsiniz, – nәzarәtçi qәribә kürklü cәnaba müraciәt edir. – Mәn indi sizә bir әhvalat söylәyәcәm! Günlәrin bir günü Z. yolu N. yolundan düz üç yüz dәnә yük vaqonu oğurlayır. Bu, faktdır! Allaha and olsun ki, belәdir! Gәtirib vaqonlara tәzә rәng çәkir, üstünә dә öz literlәrini hәkk elәyir – siz allah lütf edin! N. yolu hәr yana agentlәr göndәrir, axtarır, axtarır vә birdәn, tәsәvvürünüzә gәtirin ki, Z. yolunun nasaz vaqonlarından biri tәsadüfәn rastlarına çıxır. N. yolu vaqonu depoya çәkib tәmir elәyәndә birdәn tәkәrlәrin üstündә nә görsә yaxşıdır? Öz möhürünü! Hә, necәdir? Hәrgah bunu mәn elәsәydim, tutub Sibirә göndәrәrdilәr, amma öz aramızdır, dәmir yollarının nә qorxusu!
Savadlı, oxumuş adamlarla söhbәt elәmәk Malaxinin xoşladığı işdir. O, saqqalını tumarlayıb әdәblә söhbәtә müdaxilә edir.
– Cәnablar, misal üçün gәlin belә bir әhvalat götürәk: mәn X.-ya cöngә aparıram. Düz sәkkiz vaqon. Yaxşı… İndi fikir verәk: mәnim hәr vaqonumu 600 puddan hesab elәyirlәr, ancaq çәtin ki, mәnim sәkkiz cöngәm 600 pud gәlsin, bu, qәtiyyәn mümkün deyil, intәhası, bunu nәzәrә alan kimdir…
Bu vaxt atasını axtaran Yaşa içәri daxil olur; qulaq asa- asa әvvәlcә stulda әylәşmәk istәsә dә, güman ki, gövdәsinin ağırlığını xatırlayıb duruxur vә özünü pәncәrәnin qırağına verir. Malaxin sözünә davam edir:
– …kimdir bunu nәzәrә alan, üstәlik dә, oğlumla ikimizә III dәrәcә hesabı ilә düz 42 manat çıxırlar. Bu, mәnim oğlum İakovdur; evdә ikisi dә var. Hә, bir dә mәn belә görürәm ki, bu dәmir yolları maldarları tamam var-yoxdan çıxarır. Qabaqlar naxır qovanda bundan sәrfәli idi.
Qoca kәlmәlәri uzada-uzada tәlәffüz edir, özü dә hәr sözdәn sonra Yaşaya nәzәr salıb sanki ona demәk istәyir: bax gör oxumuş adamlarla mәn necә danışıram!
–Əfv edin, – nәzarәtçi onun sözünü kәsir. – Bu heç kәsi narahat elәmir, heç kәs tәnqid barәdә düşünmür! Niyә? Çox sadәcә! Çünki alçaqlıq o yerdә narahatlıq doğurur, o yerdә tәşvişә sәbәb olur ki, orda tәsadüfәn peyda olub qaydanı pozmuş olsun; burda isә, alçaqlıq, yaramazlıq gündәlik qaydaların әsasını tәşkil edir. Bәli, buralarda, yolun hәr şpalı üzәrindә onun izi var, qoxusu var, ona görә dә tәbii ki, çox tez, çox asanlıqla vәrdişә çevrilir! Bәli! İkinci zәng eşidilәndә әynindә qәribә kürk olan cәnab ayağa qalxır, nәzarәtçi öz qızğın nitqinә davam edә-edә onun qoluna girib platformaya sarı aparır. Üçüncü zәngdәn
sonra stansiya rәisi otağa daxil olub masa arxasına keçir.
– Qulaq asın, mәn axı hansı qatarla gedәcәm? – Malaxin soruşur.
Rәis blanklara nәzәr salıb hiddәtlә deyir:
– Malaxin sizsiz? Sәkkiz vaqon? Hәr vaqona görә bir manat vermәlisiniz. Altı iyirmi dә marka pulu. Hamısı 14 manat 20 qәpik.
Pulu alandan sonra o nәsә qeyd edir vә bir dәstә blankı cırıb tәlәsik otaqdan çıxır.
Axşam saat 10-da Malaxin hәrәkәt rәisindәn iki kәlmәlik cavab alır: «Üstünlük verilsin». Qoca teleqramı oxuyub mәnalı tәrzdә göz vurur vә özündәn razı halda qatlayıb yan cibinә qoyur.
–Bax öyrәn, Yaşa…
Gecәyarısı qatar yoluna davam edir. Yenә dünәnki kimidir: gecә – qaranlıq vә soyuq, dayanacaqlar – yorucu. Yaşa yapıncının üstündә oturub hәminki soyuqqanlılıqla qarmonunu çalır, qoca isә nәsә bir iş görmәk istәyir. Stansiyaların birindә protokol tәrtib etmәk hәvәsinә düşür. Jandarm onun tәlәbi ilә oturub yazır: «188…-ci ilin 10 noyabrı, mәn, N. jandarm polis idarәsinin Z. şöbәsinin unter-zabiti İlya Çered 19 may 1871–ci ilin 11-ci qanun maddәsinә әsasәn X. stansiyasında aşağıdakı protokolu tәrtib etdim…»
–Sonra nә yazaq? – Jandarm soruşur.
Malaxin blankları, poçt vә teleqraf qәbzlәrini masanın üstünә tökür… Nә istәdiyini heç özü dә dürüst bilmir; sadәcә, ürәyindәn keçir ki, bütün yol boyu baş verәnlәri, çәkdiyi ziyanı, düşdüyü zәrәri, stansiya rәislәri ilә olan söhbәtlәrini acı, tikanlı sözlәrlә müfәssәl şәkildә protokola yazdırsın.
–Yazın ki, Z. stansiyasının rәisi mәnim vaqonlarımı hәrbi qatardan açıb ayırdı, çünki sifәtimdәn xoşlanmamışdı. Malaxin istәyir ki, jandarm bu sözlәri lap elә belәcә dә protokola salsın. Jandarm isә çox hәvәssiz, tәnbәlcәsinә qulaq asır, Malaxini axıradәk dinlәmәdәn yazmağa girişir vә nәhayәt, öz protokolunu bu cür tamamlayır: «Yuxarıda qeyd edilәnlәri mәn, unter-zabit Çered bu protokola yazdım vә Z. şöbәsinin rәisinә tәqdim etdim, nüsxәsi isә meşşan Qavril Malaxinә verilsin».
Qoca protokolun nüsxәsini alıb kağız-kuğuzla dolu yan cibinә qoyur vә özündәn son dәrәcә razı halda tәzәdәn vaqona qayıdır.
Sәhәr Malaxin yenә dә kefsiz oyanır, ancaq bu dәfә hirsini Yaşanın yox, cöngәlәrin üstünә tökür.
– Qırılıb batdılar! Heyvancığazların axırıdır! Allah mәnә qәnim olsun, hamısı gәbәrәcәklәr! Tfu!
Çoxdan dilinә su dәymәyәn, yanğıdan әzab çәkәn cöngәlәr divarların qırovunu, Malaxin yaxınlaşanda onun soyuq kürkünü yalayırlar; yaşaran gözlәrindәn dә aşkarça görünür ki, yazıq heyvanlar susuzluqdan tamam halsızlaşıblar, acından axırlarıdır vә vaqonun lәngәri onları büsbütün heydәn salıb.
–Sürü indi bu lәnәtә gәlmişlәri! Tezcәnә gәbәrsәydiniz! Yoxsa üzünüzә baxanda adamın әti çimçәşir.
Günortaüstü qatar iri bir stansiyada dayanır. Burda Malaxinin cöngәlәrinә su verirlәr, ancaq heyvanlar suyu içmirlәr, çünki su hәddindәn artıq soyuqdur…
İki sutka da ötüb keçir vә nәhayәt, uzaqdan, tutqun duman arxasından paytaxt görsәnir. Şәhәrdәn aralıda – yük stansiyasının yanında qatar dayanır; yol başa çatır, azadlığa buraxılan cöngәlәr buz üstdә yeriyirlәrmiş kimi büdrәyir, sәntirlәyirlәr.
Yükü boşaldandan sonra Malaxinlә Yaşa şәhәr kәnarındakı mehmanxananın ucuz nömrәlәrindәn birindә qәrar tuturlar. Onlar çirkab içindә yaşayır, çox pis yemәklәr
yeyir, bütün günü aşxanadan eşidilәn orkestrin zәhlәtökәn gur sәdası altında yatmalı olurlar. Qoca sәhәr tezdәn harasa alıcı axtarmağa gedir, Yaşa isә bütün günü nömrәdә oturur, ya da küçәyә çıxıb şәhәri seyr edir. O, peyinlәnmiş çirkli meydançaya, dumana bürünmüş monastırın diş-diş divarlarına, aşxanaların üzәrindәki lövhәlәrә, baqqal dükanının pәncәrәsindәn içi pryaniklә dolu alabәzәk bәrnilәrә tamaşa edir, sonra әsnәyә-әsnәyә geri qayıdır… Paytaxt onu qәtiyyәn maraqlandırmır.
Nәhayәt, cöngәlәri hansısa tacirә satırlar. Qocanın tutduğu naxırçılar cöngәlәri on-on ayırıb, şәhәrin o başına qovurlar. Heyvanlar başlarını aşağı salıb şәhәrin sәsli- küylü küçәlәrini yorğun addımlarla ölçә-ölçә ömürlәrindә birinci, hәm dә elә sonuncu dәfә gördüklәri şeylәrә mәyus- mәyus tamaşa edirlәr; dallarınca gәlәn cındır paltarlı naxırçılar da başlarını aşağı sallayıblar. Çox darıxdırıcıdır… Hәrdәn fikirdәn ayılan naxırçılardan biri öz vәzifәsini yadına salıb cöngәnin belinә yağlı bir çubuq ilişdirir. Ağrıdan sәntirlәyәn heyvan beş-on addım qabağa qaçıb әtrafına boylanır, sanki yad adamların gözü qabağında döyüldüyündәn xәcalәt çәkir.
Cöngәlәri satandan vә evdәkilәr üçün bir az pay-püş alandan sonra, nәhayәt, ata-oğul qayıtmaq tәdarükü görürlәr. Qatarın yola düşmәsinә üç saat qalanda, artıq alıcılarla içmәyә macal tapmış vә buna görә dә qayğılı görünәn Malaxin Yaşanı götürüb aşxanaya düşür vә çay içmәyә otururlar. Əyalәt adamlarının әksәriyyәti kimi qoca Malaxin dә tәk yeyib-içmәyi xoşlamır: ona özü kimi qayğılı, mühakimәli adamlar gәrәkdir.
–Sahibkarı çağır, – o, xidmәtçiyә göstәriş verir. – De ki, mәn onu qonaq etmәk istәyirәm.
Kirayәnişinlәrә qarşı bir o qәdәr dә lütAarlıq göstәr- mәyәn laqeyd aşxana sahibkarı keçib stol arxasında әylәşir, Malaxin dә ona baxıb gülümsünür vә danışmağa başlayır: – Alveri qurtardıq! Keçini qırğıya dәyişdik. Bәs necә?!
Biz yolda olanda әt üç doxsana idi, indi isә üç iyirmi beşә enib. Hә–ә, deyirlәr gecikmişik, üçcә gün tez gәlmәk lazım imiş, çünki indi әtә tәlәbat qabaqkı kimi deyil, Filip pәhrizi başlayıb… Ara yaman qarışıqdır! Hәr cöngәdә düz on dörd manat ziyana düşdüm. Bir özünüz hesablayın: mal gәtirmәk adama neçәyә başa gәlir? On beş manat tarif haqqı, hәr baş cöngәyә әlavә altı manat, sonra da canım sәnә desin, rüşvәt… qonaqlıq… filan… bәhmәn…
Sahibkar nәzakәt xatirinә qulaq asa-asa çayını qarışdırır, Malaxin isә gah ah çәkir, gah ufuldayır, gah da öz uğursuz sәfәrini lağa qoyur vә hәrәkәtlәrindәn açıq-aşkar görünür ki, çәkdiyi ziyan heç vecinә dә deyil; onun üçün xeyir dә birdi, zәrәr dә – tәki ona qulaq asan tapılsın, tәki başını bir işlә qarışdırsın.
Bir saatdan sonra onlar çamadan vә çuvallarla yüklәnmiş halda nömrәdәn çıxıb aşağı düşurlәr ki, kirşәyә oturub vağzala yollansınlar. Sahibkar, dәhliz xidmәtçilәri vә hansısa arvadlar onları yola salır. Qoca çox mütәәssirdir. O öz manatlıqlarını gah onun, gah bunun cibinә dürtür, kәlmәlәri uzada-uzada deyir:
– Xudahafiz, sağlıqla qalın! Allah sizi kamınıza yetirsin! Sağlıq olsun, inşallah yenә bir gün paytaxtda görüşәrik. Əlvida! Sağ olun… İnşallah!
Kirşәyә oturan kimi papağını çıxarır, yönünü duman arxasından güclә sezilәn monastıra çevirib xeyli müddәt xaç vurur. Yaşa atasının böyründә, oturacağın qırağında әylәşib ayaqlarını yana sallayır. Onun üzü hәlә dә ifadәsizdir;
Yaşa evә getdiyinә fәrәhlәnmәdiyi kimi, paytaxtı doyunca gәzmәyә imkan tapmadığına da әsla tәәssüflәnmir.
– Haydı! Tәrpәn!
Sürücü atların kürәyini qamçılayır vә geri qanrılıb söyüşә başlayır ki, bәs kirşәnin yükü hәddәn artıq çox vә ağırdır.
